گلرنگ Catthamus tinctorius L
گیاهشناسی:
گلرنگ گیاهی یک ساله با نام علمی کارتاموس تینکوریوس (Catthamus tinctorius L.) از تیره مرکبه که دارای 12 جفت کروموزم (2n = 2x = 24 ) می باشد و از دیرزمان در اکثر کشورهای جهان کشت شده است .
سابقه کشت این گیاه در مصر به 4000 سال و در چین به 2000 سال قبل می رسد . این گیاه ضمن اینکه به عنوان یک گیاه دانه روغنی شناخته می شود ، دارای خواص دارویی نیز می باشد .
همچنین به دلیل قابلیت هایی نظیر قدرت سازگاری بالا ، مقاومت به سرما ، مقاومت نسبی به خشکی ، مقاومت به شوری و قلیاییت بالای خاک و موارد مصرف متعدد در بسیاری از کشورها به طور گسترده کشت می شود .
در ایران علاوه بر گونه زراعی گلرنگ گونه های وحشی آن نیز در بسیاری از مناطق به وفور یافت می شود . پس می توان ادعا نمود که کشور ما از لحاظ ذخایر ژنتیکی گلرنگ یکی از غنی ترین مناطق جهان به شمار می رود . بعد از دهه 50 ، عواملی نظیر خطر سرمازدگی و یخبندان ، عملکرد کم واریته ها و خسارت آفات موجب کاهش نسبتاً زیاد سطح زیر کشت گلرنگ شد اما در چند سال اخیر ورود ارقام جدید زودرس به عرصه تولید موجب رونق کشت گلرنگ و افزایش سطح زیر کشت آن شده است .
در سال های اخیر کوشش زیادی برای برداشتن موانع توسعه و تولید این گیاه زراعی از قبیل حساسیت به تعدادی از آفات و امراض و دیررس بودن ارقام انجام یافته که نتیجه این کوشش تولید ارقام جدید و مناسبتر بوده و لذا با توجه به تولید ارقام مطلوب در بعضی از کشورها از جمله ایالات متحده آمریکا توجه زیادی به کشت گلرنگ معطوف گردید .
ساقه :
ساقه اصلی در گلرنگ محکم ، خشن ، چوبی ، استوانه ای و دارای خطوط باریک طولی توپر بدون پرز یا پرزدار به رنگ خاکستری روشن تا سفید و یا مایل به زرد است و دارای چهار حاشیه باریک طولی است که به آن در برش عرضی حالت مربعی می دهد . ارتفاع بوته به 40 تا بیش از 150 سانتی متر می رسد که به عواملی مانند ژنوتیپ و شرایط محیطی بستگی دارد . عوامل محیطی از جمله تاریخ کاشت از طریق تغییر شرایط محیطی در طول دوره رشد گیاه تأثیر زیادی بر ارتفاع بوته می گذارد و هر چه گیاه دیرتر کشت شود ، ارتفاع آن کمتر خواهد شد .
طول میانگره ها در گلرنگ از پایین به بالا به تدریج کوتاهتر می شود ، به طوری که برگهای انتهایی ساقه به صورت برگها یا براکته هایی در اطراف گل آذین مشاهده می گردند. ضخامت ساقه بین 3 تا 12 سانتی متر متغیر است و با عملکرد دانه همبستگی دارد . قطر ساقه از پایین به بالا به تدریج کاهش می یابد . مکان شاخه دهی و تعداد شاخه در گلرنگ به تراکم کاشت بستگی زیادی دارد . معمولاً پس از آنکه ارتفاع بوته به بیش از 20 سانتی متر رسید ، ساقه اصلی در قسمت فوقانی گیاه تولید چندین شاخه جانبی می کند . هر ساقه فرعی اولیه نیز ممکن است تولید ساقه های فرعی ثانویه نماید و هر شاخه فرعی به یک گل ختم می شود . زاویه بین شاخه ها وساقه اصلی یک ویژگی مربوط به واریته است ولی تحت تأثیر شرایط محیطی نیز قرار می گیرد . زاویه شاخه ها با ساقه در ارقام مختلف معمولاً بین 20 تا 60 درجه تغییر می کند ، ولی در بعضی از ارقام بین 20-10 درجه ( مجاور هم ) و در بعضی دیگر بین 90-60 درجه ( پراکنده ) و یا بیش از 90 درجه می رسد ، یعنی شاخه به حالت افقی و خوابیده هم می رسد . اندازه زاویه به وسیله یک یا دو ژن کنترل می شود که حالت مغلوب این ژن ( یا ژن ها ) باعث جمع شدن شاخه ها ( زاویه کوچکتر ) و حالت غالب آن باعث پراکنده یا باز شدن ( زاویه بزرگتر ) می گردد .
برگ :
برگهای گلرنگ به رنگ سبز تیره براق قلبی شکل و بدون دمبرگ و دندانه دار بوده و با آرایش مارپیچی روی ساقه قرار دارند . برگ های قسمت فوقانی بوته ممکن است از کاملاً بدون خار تار پرخار متغیر باشد . تعداد خارهای برگ از صفر تا 24 و طول خار از 1 تا 6 میلی متر تغییر می کند . جهت استفاده از گلچه های گلرنگ برای تهیه انواع دارو و مصارف صنعتی ، تمایل به کشت ارقام زراعی بدون خار بیشتر است . ممکن است بین درجه خاردار بودن و مقدار روغن یک همبستگی مثبت وجود داشته باشد . همچنین عقیده بر این است که تولید ارقام با عملکرد بالا ولی بدون خار ممکن نیست . گزارش شده است که یک ژن اصلی صفت خار داری را در گلرنگ کنترل می کند . به طوری که خارداری نسبت به عدم وجود خار دارای غالبیت کامل یا ناقص است ولی مطالعات دیگر نشان داده است که این صفت تحت تأثیر چندین ژن تغییر دهنده یا شاید ژن هایی مکمل قرار دارد.
ریشه :
گلرنگ دارای یک ریشه اصلی قوی است که می تواند در خاک های نفوذ پذیر تا عمق 3-2 متر نفوذ کند و به طور معمول ریشه های افقی فرعی نازکی تولید نماید ، که این ریشه های فرعی می تواند طولی بین 60 تا 90 سانتی متر داشته باشند . سیستم عمودی و گسترده ریشه گیاه اجازه می دهد که گیاه بتواند رطوبت و مواد غذايي را از اعماق خاك جذب نمايد و به همين دليل گياه گلرنگ نسبت به ساير گياهان به خشكي مقاومتر است .
گل آذين :
گل آذين گلرنگ به صورت يك طبق متراكم به شكل مخروطي در انتهاي ساقه اصلي و هر ساقه فرعي به وجود مي آيد . بنابراين گياه از نظر تيپ رشدي در گروه رشد محدود قرار مي گيرد . تعداد طبق در بوته بستگي به تعداد ساقه فرعي در بوته دارد و تحت تأثير تراكم كاشت قرار مي گيرد . تعداد طبق در بوته نيز تابع فاصله بوته در روي رديف كاشت مي باشد . هر طبق توسط چندين لايه از براكته هاي مجتمع احاطه شده است . تعداد طبق در هر بوته از 15 تا 150 و قط طبق از 2/1 تا 4 سانتي متر متفاوت است . ژنوتيپ هايي كه داراي تعداد طبق در تبوته زياد هستند بيشتر از افغانستان و كشورهاي مجاور يا مصر منشاء گرفته اند . قطر طبق معمولاً تحت تأثير دو عامل ژنوتيپ و عوامل محيطي قرار دارد . گزارشات متفاوتي در مورد نحوه كنترل ژنتيكي تعداد طبق در بوته گلرنگ وجود دارد و. مطالعه روي لاينهاي مختلف گلرنگ نشان داده است كه آثار افزايشي و غير افزايشي دركنترل تعداد طبق در بوته نقش دارند . كوتچا نيز با مطالعه چندين تلاقي گلرنگ وجود آثار غالبيت در كنترل تعداد طبق در بوته را گزارش نموده است .
گلچه ها و گرده افشاني :
گلرنگ از زير تيره لوله گلي هاست و جام گل هاي آن كه به نام گلچه شناخته مي شوند ،پيوسته و لوله مانند مي باشند . در هر طبق بسته به اندازه 20 تا 180 گل لوله اي مشاهده مي شود . طول لوله جام گل در زمان گرده افشاني به 4 سانتي متر مي رسد . جام گل از پنج گلبرگ به هم چسبيده تشكيل شده و لوله باريكي را تشكيل مي دهد كه در ناحيه انتهايي به صورت پنج لبه در مي آيد . رنگ گل ممكن است بسته به ژنوتيپ سفيد ، زرد كمرنگ ،نارنجي و يا قرمز باشد و حتي در يك ژنوتيپ نيز تنوع رنگ گلبرگ مشاهده مي گردد .رنگ براي گلبرگ ها پس از خروج از طبق و با گذشت زمان به تدريج تيره تر مي شود . براكته ها و كاسبرگهاي هر گل تغيير شكل داده و به صورت كركهايي در اطراف هر تخمدان مشاهده مي شوند . تخمدان زيرين گلرنگ تك برچه اي و حاوي يك تخمك است . گل دهي از حاشيه طبق آغاز گرديده و به سمت مركز طبق ادامه مي يابد . گل دهي يك طبق 3 تا 5 روز تكميل مي شود . طول دوره گل دهي در هر بوته و در مزرعه از 10 تا 40 روز مي باشد . در زمان گل دهي ، گلبرگها ، پرچم ها و كلاله از طبق خارج مي شوند تا حشرات گرده افشان بتوانند به گرده افشاني كمك نمايند . گل دهي هنگام صبح اتفاق مي افتد و قبل از باز شدن گل ،كلاله كاملاً توسط بساك ها احاطه شده است . باز شدن بساك ها مدت كوتاهي پس از طلوع آفتاب انجام مي شود و در همين زمان ،كلاله در اثر رشد خامه از ميان لوله بساك ها عبور مي كند و كركهاي برس مانند آن دانه هاي گرده را دريافت مي نمايند . كلاله كم و بيش و در حالي كه توسط دانه هاي گرده پوشيده شده است از ميان لوله بساك خارج مي شود . خارج شدن كلاله از لوله بساك ها امكان دگر گرده افشاني را توسط حشرات را به وجود مي آورد . زنبور عسل علاقه زيادي به گلرنگ دارد و مي تواند در افزايش عملكرد و نيز در دگر گرده افشاني بسيار مؤثر باشد . در بعضي از ارقام شكوفايي بساك پس از عبور كلاله از لوله بساك اتفاق مي افتد و لذا در اين ارقام درصد دگر گرده افشاني افزايش مي يابد . ميزان دگر گرده افشاني در بعضي از ارقام و شرايط تا 100 درصد گزارش شده است .