زبان ترکی در چند مرحله بر زبان فارسی تاثیر گذاشتهاست. نخستین تاثیر زبان ترکی بر پارسی، در زمان حضور سربازان ترک در ارتش سامانیان روی داد. پس از آن در زمان فرمانروایی غزنویان، سلجوقیان و پس از حمله مغول، تعداد بیشتری وامواژه ترکی به زبان فارسی راه یافت؛ اما بیشترین راهیابی واژههای ترکی به زبان پارسی در زمان فروانروایی صفویان و قاجار بر ایران بود.
وامواژههای ترکی معمول در فارسی کنونی
آبجی (معین) از آغا + باجی آغا = لفظی محترمانه در خطاب به بانوان؛ باجی= خواهر
آقا (دهخدا)[نیازمند منبع]
اتاق/ اطاق (نجفی) (معین)
اُتراق: توقف چند روزه در سفر (معین)
اتو/ اُتوک: قطعه آهن ماله شکل که برای سوزاندن نخهای جای دوخت آن را با آتش داغ کنند و بر روی جامه فشار دهند. (کاشغری)
اجاق/ اُجَق (کاشغری) اوجاق (معین)
آچار (معین): وسیله گشودن / مفتاح از مصدر آچماق=باز کردن
آچمز (معین): اصطلاحی در شطرنج از مصدر آچماق/ مهرهای در شطرنج که اگر آن را حرکت دهند، شاه کیش میشود.
آذوقه/ آزوقه (معین) (نجفی)، (کاشغری)
اردو ترکی/ مغولی (معین) (صفا) (کاشغری)محل استقرار سپاهیان، سپاه
آلاچیق الچوق (صفا) آلاجق آلاچق آلاجو (معین)
آلاخون از آلاخان، آلامان (معین)
الاغ (معین) الاق: ستور/ پیک (صفا) قاصد/ پیک/ اسب پیک (کاشغری)
آماج اَمج (کاشغری) آماج آماچ (معین)
ایل (معین) ترکی/ مغولی(صفا)
ایلات ایل + ات عربی
باتلاق (نجفی)
باشی (معین) پسوند بعضی از شغلها به معنی رییس؛ مانند آشپزباشی= سرآشپز
بشقاب (معین)
بیرق / بیدق (معین)
قشقایی از قشقا دارای خال سفید در پیشانی
تسمه تاسمه (معین)
تشک (معین) دؤشک (نجفی) تُشاک (کاشغری)
تغار (معین) در اصل به معنای خُرجین: چیزی که در آن گندم و جز آن بریزند/ جوال(کاشغری)
توتون/ تُتُن: دود (معین)
تومان(ده هزار) (معین) ترکی – مغولی (صفا)، از اصل سغدی[نیازمند منبع]
جار (معین)
جارچی (معین)
جرگه (معین): حلقه
جلو از جیلاو (معین و دهخدا) frāz پهلوی (مکنزی)
جوخه: واحد نظامی هشت نفری (معین)
چارق (معین)
چاق چاغ (معین) frabīh پهلوی (مکنزی)
چاقو: کارد kārd پهلوی (مکنزی)
چاکر (معین)
چالش (نجفی) جنگ
چپاول (معین)
چپق (معین)
چکمه (معین)
چگور/ چوگور/ چُگُر (معین)
چلاق/ چولاق (معین)چُلَق: بریدهدست، تباهدست (کاشغری)
چماق/ چوماق (معین) چُمَق: عصا (کاشغری)
چمباتمه چونقاتیمه (معین)
چی: پسوند نسبت و اتصاف (معین) مانند تماشاچی/ درشکهچی
خان به معنی رئیس . امیر. بزرگ.اما خان به معنی خانه فارسی است.(معین)
خانم ترکی (معین) ترکی- مغولی (صفا)
خورجین از هؤرجین اَرجی (کاشغری) معادل bārjāmag, paywāsag پهلوی (مکنزی)
دُلمه
دوقلو (معین) (نجفی)
زگیل سِگِل
ساچمه (معین)
سراغ سراق از مصدر سوروشماق: پرس وجو
سنجاق (معین)
سنجاقک ترکی + فارسی (معین)
سورتمه (معین) از مصدر سؤرؤتماق= روی زمین کشیدن
سوغات ترکی - مغولی (معین) (نجفی)
شلاق: تازیانه ترکی- مغولی (معین)
شیشلیک (معین) شیش= سیخ کباب (کاشغری)
غازایاقی قازایاغی غازیاقی: گیاه (معین)
قاب: ظرف (معین)
قابلمه (معین)
قاپ: استخوان شتالنگ که برای قمار و بازی به کار میرود. (معین)
قاچاق (معین)
قاچاقچی (معین)
قاشق (دهخدا)
قالی از قالین= ضخیم
قایق (معین) قَیغِق (کاشغری)
قرقی (معین)
قرمه قاورمه (معین) از مصدر قووورماق= در روغن سرخ کردن
قره قوروت (معین)
قرهنی ترکی + فارسی (معین)
قشلاق ترکی/ مغولی (معین) قشلاغ (کاشغری
قشون (معین)
قلچماق
قلدر ترکی – مغولی (معین)
قنداق تفنگ و بچه (معین)
قوچ قچ (معین) (کاشغری)
قورباغه (معین) غورباغه (نجفی)
قوش (معین) قُش: شاهین (کاشغری)
قوطی (معین)
قیچی (معین)
قیر/ قِر:رنگ سیاه (کاشغری)
قیمه ترکی/ مغولی (معین) قِیما نام گونهای رشته آش که خمیر آن را مانند زبان گنجشک به صورت مورب میبرند. (کاشغری)
کاکا از ترکی جغتایی: در اصل مربی بزرگزادگان/ غلامی که در خانه اربابش پیر شده باشد. (معین)
کاکل ترکی/ مغولی (معین)
کاکوتی از ترکی ککلیک اوتی (معین)
کرنش: تعظیم (معین) معادل نماز بردن پهلوی (مکنزی)
کشیک (معین)
کماج کمج (کاشغری)
کنکاش کنکاج مغولی ترکی (نجفی) (صفا) کَنکَش (کاشغری)
کوچ ترکی/ مغولی: عزیمت (صفا) (معین) ترکی (کاشغری)
کوک/ کؤگ: بم و زیر صدا در خوانندگی و اجرای آهنگ (لغاتالترک)
گترهای گوتره از گؤتؤرؤ götürü به قیمت مقطوع بیآنکه وزن کرده یا شمرده شود. (معین)
گزلیک گزلِک[در اصل] قسمی کارد (معین) کَزلِک [در اصل] چاقوی کوچکی که بانوان بر روی قبای خود میبندند. (کاشغری)
گلَنگِدن: قسمتی از تفنگ (معین) breech block انگلیسی
مرال: غزال/ آهو (معین)
نوکر مغولی/ ترکی(معین)
یاتاقان (معین)
یاغی: سرکش/ دشمن (معین) یغی (کاشغری)
یراق ترکی/ مغولی (معین)
یغما (معین) (صفا) (کاشغری)
یقه/ یخه (معین) (نجفی) یقا (کاشغری)
یورتمه (معین)
یورش ترکی (معین) ترکی / مغولی (صفا)
یونجه (معین) یرِنچا/ یرِنچغا (کاشغری)
ییلاق (معین) ییلاغ (کاشغری)
وامواژههای ترکی معمول در فارسی کنونی
آبجی (معین) از آغا + باجی آغا = لفظی محترمانه در خطاب به بانوان؛ باجی= خواهر
آقا (دهخدا)[نیازمند منبع]
اتاق/ اطاق (نجفی) (معین)
اُتراق: توقف چند روزه در سفر (معین)
اتو/ اُتوک: قطعه آهن ماله شکل که برای سوزاندن نخهای جای دوخت آن را با آتش داغ کنند و بر روی جامه فشار دهند. (کاشغری)
اجاق/ اُجَق (کاشغری) اوجاق (معین)
آچار (معین): وسیله گشودن / مفتاح از مصدر آچماق=باز کردن
آچمز (معین): اصطلاحی در شطرنج از مصدر آچماق/ مهرهای در شطرنج که اگر آن را حرکت دهند، شاه کیش میشود.
آذوقه/ آزوقه (معین) (نجفی)، (کاشغری)
اردو ترکی/ مغولی (معین) (صفا) (کاشغری)محل استقرار سپاهیان، سپاه
آلاچیق الچوق (صفا) آلاجق آلاچق آلاجو (معین)
آلاخون از آلاخان، آلامان (معین)
الاغ (معین) الاق: ستور/ پیک (صفا) قاصد/ پیک/ اسب پیک (کاشغری)
آماج اَمج (کاشغری) آماج آماچ (معین)
ایل (معین) ترکی/ مغولی(صفا)
ایلات ایل + ات عربی
باتلاق (نجفی)
باشی (معین) پسوند بعضی از شغلها به معنی رییس؛ مانند آشپزباشی= سرآشپز
بشقاب (معین)
بیرق / بیدق (معین)
قشقایی از قشقا دارای خال سفید در پیشانی
تسمه تاسمه (معین)
تشک (معین) دؤشک (نجفی) تُشاک (کاشغری)
تغار (معین) در اصل به معنای خُرجین: چیزی که در آن گندم و جز آن بریزند/ جوال(کاشغری)
توتون/ تُتُن: دود (معین)
تومان(ده هزار) (معین) ترکی – مغولی (صفا)، از اصل سغدی[نیازمند منبع]
جار (معین)
جارچی (معین)
جرگه (معین): حلقه
جلو از جیلاو (معین و دهخدا) frāz پهلوی (مکنزی)
جوخه: واحد نظامی هشت نفری (معین)
چارق (معین)
چاق چاغ (معین) frabīh پهلوی (مکنزی)
چاقو: کارد kārd پهلوی (مکنزی)
چاکر (معین)
چالش (نجفی) جنگ
چپاول (معین)
چپق (معین)
چکمه (معین)
چگور/ چوگور/ چُگُر (معین)
چلاق/ چولاق (معین)چُلَق: بریدهدست، تباهدست (کاشغری)
چماق/ چوماق (معین) چُمَق: عصا (کاشغری)
چمباتمه چونقاتیمه (معین)
چی: پسوند نسبت و اتصاف (معین) مانند تماشاچی/ درشکهچی
خان به معنی رئیس . امیر. بزرگ.اما خان به معنی خانه فارسی است.(معین)
خانم ترکی (معین) ترکی- مغولی (صفا)
خورجین از هؤرجین اَرجی (کاشغری) معادل bārjāmag, paywāsag پهلوی (مکنزی)
دُلمه
دوقلو (معین) (نجفی)
زگیل سِگِل
ساچمه (معین)
سراغ سراق از مصدر سوروشماق: پرس وجو
سنجاق (معین)
سنجاقک ترکی + فارسی (معین)
سورتمه (معین) از مصدر سؤرؤتماق= روی زمین کشیدن
سوغات ترکی - مغولی (معین) (نجفی)
شلاق: تازیانه ترکی- مغولی (معین)
شیشلیک (معین) شیش= سیخ کباب (کاشغری)
غازایاقی قازایاغی غازیاقی: گیاه (معین)
قاب: ظرف (معین)
قابلمه (معین)
قاپ: استخوان شتالنگ که برای قمار و بازی به کار میرود. (معین)
قاچاق (معین)
قاچاقچی (معین)
قاشق (دهخدا)
قالی از قالین= ضخیم
قایق (معین) قَیغِق (کاشغری)
قرقی (معین)
قرمه قاورمه (معین) از مصدر قووورماق= در روغن سرخ کردن
قره قوروت (معین)
قرهنی ترکی + فارسی (معین)
قشلاق ترکی/ مغولی (معین) قشلاغ (کاشغری
قشون (معین)
قلچماق
قلدر ترکی – مغولی (معین)
قنداق تفنگ و بچه (معین)
قوچ قچ (معین) (کاشغری)
قورباغه (معین) غورباغه (نجفی)
قوش (معین) قُش: شاهین (کاشغری)
قوطی (معین)
قیچی (معین)
قیر/ قِر:رنگ سیاه (کاشغری)
قیمه ترکی/ مغولی (معین) قِیما نام گونهای رشته آش که خمیر آن را مانند زبان گنجشک به صورت مورب میبرند. (کاشغری)
کاکا از ترکی جغتایی: در اصل مربی بزرگزادگان/ غلامی که در خانه اربابش پیر شده باشد. (معین)
کاکل ترکی/ مغولی (معین)
کاکوتی از ترکی ککلیک اوتی (معین)
کرنش: تعظیم (معین) معادل نماز بردن پهلوی (مکنزی)
کشیک (معین)
کماج کمج (کاشغری)
کنکاش کنکاج مغولی ترکی (نجفی) (صفا) کَنکَش (کاشغری)
کوچ ترکی/ مغولی: عزیمت (صفا) (معین) ترکی (کاشغری)
کوک/ کؤگ: بم و زیر صدا در خوانندگی و اجرای آهنگ (لغاتالترک)
گترهای گوتره از گؤتؤرؤ götürü به قیمت مقطوع بیآنکه وزن کرده یا شمرده شود. (معین)
گزلیک گزلِک[در اصل] قسمی کارد (معین) کَزلِک [در اصل] چاقوی کوچکی که بانوان بر روی قبای خود میبندند. (کاشغری)
گلَنگِدن: قسمتی از تفنگ (معین) breech block انگلیسی
مرال: غزال/ آهو (معین)
نوکر مغولی/ ترکی(معین)
یاتاقان (معین)
یاغی: سرکش/ دشمن (معین) یغی (کاشغری)
یراق ترکی/ مغولی (معین)
یغما (معین) (صفا) (کاشغری)
یقه/ یخه (معین) (نجفی) یقا (کاشغری)
یورتمه (معین)
یورش ترکی (معین) ترکی / مغولی (صفا)
یونجه (معین) یرِنچا/ یرِنچغا (کاشغری)
ییلاق (معین) ییلاغ (کاشغری)