termah
مدیر بازنشسته
الف) تركيبات دوتايي فلز - نافلز:
- فرمول نويسي:
- براي نوشتن فرمول شيميايي اين تركيبات بايد به روش زير عمل نماييم:
۱- نماد شيميايي فلز را سمت چپ و نماد شيميايي غيرفلز را سمت راست مي نويسيم. درست مانند جايگاه آنها در جدول تناوبي.
۲- ظرفيت فلز را انديس غيرفلز و ظرفيت غيرفلز را انديس فلز قرار مي دهيم.
۳- در صورت امكان انديسها را ساده مي كنيم.
مثال: مي خواهيم فرمول تركيب اكسيژن با آلومينيم را بنويسيم:
۱- نماد شيميايي فلز يعني نماد آلومينيم (Al) را سمت چپ و نماد شيميايي غير فلز يعني اكسيژن (O) را سمت راست مي نويسيم.
Al O
۲- ظرفيت فلز آلومينيم ۳ است كه به عنوان انديس غيرفلز قرار مي دهيم(Al O[SUB]3[/SUB]). ظرفیت غیر فلز یعنی اکسیژن برابر ۲ است که به عنوان اندیس برای فلز قرار می دهیم. یعنی:
Al[SUB]2[/SUB]O[SUB]3[/SUB]
3- 2 با ۳ ساده نمي شود. بنابراين فرمول ما بدون تغيير مي ماند.
Al[SUB]2[/SUB]O[SUB]3[/SUB]
- نامگذاري:
براي نامگذاري اين تركيبات به روش زير عمل مي كنيم:
۱- ابتدا نام فلز را مي نويسيم.
۲- اگر فلز ما چند ظرفيتي بود ظرفيتي را كه در تركيب ما دارد، به صورت اعداد يوناني در پرانتز نمايش مي دهيم. اعداد يوناني به شكل زير هستند:
1- I 6-VI
2- II 7- VII
3-III 8- VIII
4- IV 9- IX
5- V 10- X
۳- نام غيرفلز را نوشته و پسوند " يد" را به انتهاي آن مي افزاييم. در بعضي از غيرفلزها با افزودن پسوند "يد" نام غيرفلز مقداري تغيير مي يابد. به عنوان مثال:
اكسيژن ------ اكسيد نيتروژن ------ نيتريد
گوگرد (سولفور) -------سولفيد فسفر -------- فسفيد
هيدروژن ------- هيدريد
اگر توجه نماييد فرمول شيميايي تركيب را از چپ به راست خوانديم، يعني همانطور كه نوشته بوديم. ابتدا فلز و سپس غيرفلز. در حالت كلي از الگوي زير پيروي مي نماييم:
" نام فلز + (ظرفيت فلزهاي چند ظرفيتي با اعداد يوناني) + نام غيرفلز + يد"
مثال: نام تركيب زير را بنويسيد.
Al[SUB]2[/SUB]O[SUB]3[/SUB]
۱- نام فلز را مي نويسيم: " آلومينيم"
۲- فلز ما چند ظرفيتي نيست بنابراين نياز به نوشتن ظرفيت ندارد.
۳- نام غيرفلز را مي نويسيم. " آلومينيم اكسيژن"
۴- پسوند " يد" را افزوده و در صورت نياز نام غيرفلز را تغيير مي دهيم.
آلومينيم اكسيد
ب) تركيبات دوتايي نافلز - نافلز:
- فرمول نويسي:
براي نوشتن فرمول اين تركيبات شما بايد تشخيص بدهيد كه خاصيت فلزي كدام غيرفلز بيشتر است، سپس اين غيرفلز را فلز فرض كرده و فرمول نويسي را تقريباً مانند فرمول نويسي تركيبات فلز - نافلز انجام مي دهيم. براي تشخيص اينكه كدام يك از غيرفلزهاي ما ضعيف تر است از سري زير مي توان استفاده نمود:
Si - B - P- H- C - S - I - Br - N - Cl - O -F
در سري فوق عناصري كه سمت چپ قرار دارند غيرفلزهاي ضعيف تري هستند و هرچه از چپ به راست پيش مي رويم غيرفلزها قويتر مي شوند.
در صورتيكه نمي توانيد سري فوق را به خاطر بسپاريد از اصول هشتگانه ابتداي مقاله پيروي نماييد.
براي فرمول نويسي تركيبات نافلز - نافلز به ترتيب زير عمل مي كنيم:
1- با توجه به توضيحات بالا نافلز ضعيف تر را شناسايي مي كنيم.
۲- نماد شيميايي نافلز ضعيف تر را سمت چپ و نماد شيميايي نافلز قوييتر را سمت راست مي نويسيم.
۳- ظرفيت غيرفلز سمت چپ را انديس غيرفلز سمت راست قرار داده و ظرفيت غيرفلز سمت راست را انديس غيرفلز سمت چپ قرار مي دهيم.
۴- در صورت امكان انديس ها را ساده مي كنيم.
توجه نماييد غيرفلز سمت راست يا قويتر با كمترين ظرفيت خود در تركيب شركت مي نمايد.
مثال: مي خواهيم فرمول تركيبات بدست آمده از فسفر و كلر را بدست آوريم.
۱- فسفر نسبت به كلرغيرفلز ضعيف تري است.
۲- نماد شيميايي فسفر را سمت چپ و كلر را سمت راست مي نويسيم.
PCl
3- كلر از كمترين ظرفيت خود يعني ۱ استفاده مي نمايد ولي فسفر داراي دو ظرفيت ۳ و ۵ است بنابراين دو تركيب خواهيم داشت.
PCl[SUB]3[/SUB]
PCl[SUB]5[/SUB]
4- انديس ها ساده تر نمي شوند.
- نامگذاري:
برای نامگذاری این ترکیبات از الگوی زیر استفاده می نماییم:
" تعداد اتمهای عنصر سمت چپ با لفظ یونانی + نام عنصر + تعداد اتمهای عنصر سمت راست با لفظ یونانی + نام عنصر سمت راست + ید"
اگر تعداد عنصر سمت راست یک باش از ذکر تعداد خودداری می نماییم. لفظ های یونانی برای اعداد مختلف عبارتند از:
۱ مونو ۲ دی ۳ تری ۴ تترا ۵ پنتا ۶ هگزا ۷ هپتا ۸ اکتا ۹ نونا ۱۰ دکا
گاهی اوقات تعداد اتمهای سمت چپ را ذکر نمی کنند.
مثال:
فسفر تری کلرید PCl[SUB]3[/SUB] فسفر پنتا كلريد PCl[SUB]5[/SUB]
دي فسفر پنتا اكسيد P[SUB]2[/SUB]O[SUB]5 [/SUB] دي بور تريوكسيد B[SUB]2[/SUB]O[SUB]3[/SUB]
سيليسيم ديوكسيد SiO2 كربن مونوكسيد CO
گاهي اوقات اين تركيبات را مانند تركيبات دوتايي فلزهاي چند ظرفيتي با نافلزها نامگذاري مي نمايند، اين روش غلط نيست ولي روش فوق بهتر است، به مثال هاي زير توجه كنيد:
يد(III) فلوئوريد IF[SUB]3[/SUB] يد(V) فلوئوريد IF[SUB]5[/SUB] نيتروژن(III) اكسيد N[SUB]2[/SUB]O[SUB]3[/SUB]
اما مثال هاي زير به هيچ وجه درست نيستند:
يد(III) تري فلوئوريد IF[SUB]3[/SUB] دي نيتروژن(III) اكسيد N[SUB]2[/SUB]O[SUB]3[/SUB]
ج) تركيبات دوتايي هيدروژن - نافلز:
- فرمول نويسي:
براي نوشتن فرمول اين تركيبات بايد به سري زير توجه نماييم:
Si - B - P- H- C - S - I - Br - N - Cl - O -F
نماد عناصري كه سمت چپ هيدروژن قرار دارند در سمت چپ نماد هيدروژن نوشته مي شود و نماد عناصري كه در سمت راست قرار دارند در سمت راست نماد هيدروژن نوشته مي شود، البته استثناهايي مانند:
NH[SUB]3[/SUB] , CH[SUB]4[/SUB]
نيز وجود دارند. كه با اينكه از لحاظ غيرفلزي بودن قويتر از هيدروژن هستند، ولي نمادها در سمت چپ هيدروژن قرار مي گيرد.
- نامگذاري:
براي نامگذاري اين تركيبات ابتدا نام هيدروژن را نوشته و سپس نام غيرفلز را پسون " يد " ذكر مي نماييم. مانند:
هيدروژن يديد HI هيدروژن برميد HBr هيدروژن سولفيد H[SUB]2[/SUB]S
اگر نماد شيميايي عنصر سمت چپ نماد شيميايي هيدروژن قرار بگيرد از روش نامگذاري غيرفلز غيرفلز استفاده مي نماييم.
مثال:
كربن تترا هيدريد CH[SUB]4 [/SUB]نيتروژن تري هيدريد NH[SUB]3 [/SUB]
برخي از تركيبات هيدروژن با نافلزها داراي نام هاي قديمي هستند كه اغلب از اين نامها استفاده مي شود:
تركيب نام علمي نام قديمي
H[SUB]2[/SUB]O هيدروژن اكسيد آب
NH[SUB]3[/SUB] نيتروژن تري اكسيد آمونياك
CH[SUB]4 [/SUB] كربن تترا هيدريد متان
SiH[SUB]4 [/SUB] سيليسيم تترا هيدريد سيلان
بيشتر تركيبات دوتايي هيدروژن با نافلزات وقتي در آب حل مي شوند، محلول اسيدي به وجود مي آورند از اين رو براي نامگذاري اين تركيب ها كه اسيدهاي بدون اكسيژن يا اسيدهاي دوتايي ناميده مي شوند، روش خاصي بكار مي رود. تركيباتي كه در آنها نماد شيميايي هيدروژن سمت راست نوشته مي شود خاصيت اسيدي نداشته و بنابراين از اين قاعده مستثناء هستند.
برای نامگذاری اسیدهای دوتایی از الگوی زیر باید پیروی نمود:
" هیدرو + نام نافلز + یک + اسید"
مثال:
HF هیدروفلئوریک اسید HI هیدرویدیک اسید
H[SUB]2[/SUB]S هیدرو سولفوریک اسید HBr هیدروبرمیک اسید
HCl اگر داراي حالت گازي باشد هيدروژن كلريد ناميده شده و اگر داراي حالت مايع باشد يا محلول آبي داشته باشد آنرا هيدروكلريك اسيد مي ناميم. روش فرمول نویسی و نامگذاری ترکیبات چندتایی معدنی:
در ابتدا توصيه مي شود كه مبحث نامگذاري تركيبات دوتايي معدني را مطالعه نماييد.
این ترکیبات به چهار دسته هیدروکسیدها یا بازها، اسيدهاي اكسيژن دار، بنيانها و نمكها تقسيم مي شوند. بجز نمكها سه گروه ديگر تقريباً از سه نوع اتم تشكيل شده اند و اغلب به گروه سه تايي ها معروفند.
الف) هيدروكسيدها يا بازها:
- فرمول نويسي:
هيدروكسيدها يا بازها تركيباتي هستند كه حاوي يون [SUP]-[/SUP]OH هستند كه اين يون هيدروكسيد ناميده
مي شود. اين تركيبات اغلب مختص فلزات هستند و از واكنش اكسيد فلزات يا خود فلزات با آب به وجود مي آيند.
براي نوشتن فرمول هيدروكسيدها نماد شيميايي فلز را سمت چپ نوشته و [SUP]-[/SUP]OH را در سمت
راست آن مي نويسيم.اگر ظرفيت فلز بيشتر از يك بود OH را داخل پرانتز قرار داده و ظرفيت فلز را به عنوان انديس براي OH قرار مي دهيم. لازم به ذكر است كه ظرفيت [SUP]-[/SUP]OH برابر يك است وقتي در تركيب قرار مي گيرد [SUP]-[/SUP] ( منفي) آنرا حذف مي كنيم.
مثال:
NaOH Ca(OH)[SUB]2[/SUB] Fe(OH)[SUB]3[/SUB]
- نامگذاري:
براي نامگذاري اين تركيبات ابتدا نام فلز را ذكر مي كنيم، درصورتيكه فلز چند ظرفيتي باشد، ظرفيت فلز را با اعداد يوناني داخل پرانتز بعد از نام فلز ذكر مي كنيم. سپس لفظ هيدروكسيد را به انتها نام تركيب اضافه مي نماييم.
مثال:
سديم هيدروكسيد NaOH كلسيم هيدروكسيد Ca(OH)[SUB]2[/SUB] آهن (III) هيدروكسيدFe(OH)[SUB]3[/SUB]
ب) اسيدهاي اكسيژندار:
اسيدهاي اكسيژن دار از واكنش اكسيدهاي غيرفلزات با آب به وجود مي آيند. و از دو بخش هيدروژن و آنيون چند اتمي حاوي اكسيژن و نافلز تشكيل شده اند.
- فرمول نويسي:
براي فرمول نويسي اسيدهاي اكسيژن دار از فرمول اكسيدهاي غيرفلز مربوطه استفاده مي كنيم به اين ترتيب كه:
۱- ابتدا فرمول اكسيد مربوطه رامي نويسيم.
۲- سپس اكسيد مربوطه را با يك مولكول آب جمع مي كنيم و اتمهاي هيدروژن را سمت چپ، اتمهاي غيرفلزرا وسط و اتمهاي اكسيژن را در انتها يعني در سمت راست مي نويسيم.
۴- در صورت امكان تعداد اتمها را ساده مي كنيم.
۵- اگر عنصر غير فلز داراي اكسيدهاي متفاوتي بود براي تمام اكسيدها مي توان مراحل ذكر شده را انجام داد و به اسيدهاي متفاوت دست يافت.
مثال: مي خواهيم فرمول اسيدهاي اكسيژندار كلر را بنويسيم.
۱- اين عنصر داراي ۴ ظرفيت است، كه عبارتند از ۵،۳،۱ و ۷ كه فرمول اكسيدهاي آن عبارتند از :
Cl[SUB]2[/SUB]O Cl[SUB]2[/SUB]O[SUB]3[/SUB] Cl[SUB]2[/SUB]O[SUB]5[/SUB] Cl[SUB]2[/SUB]O[SUB]7[/SUB]
2- هر اكسيد را با يك مولكول آب جمع مي كنيم.
Cl[SUB]2[/SUB]O + H[SUB]2[/SUB]O ---> H[SUB]2[/SUB]Cl[SUB]2[/SUB]O[SUB]2[/SUB]
Cl[SUB]2[/SUB]O[SUB]3[/SUB] + H[SUB]2[/SUB]O ---> H[SUB]2[/SUB]Cl[SUB]2[/SUB]O[SUB]4[/SUB]
Cl[SUB]2[/SUB]O[SUB]5[/SUB] + H[SUB]2[/SUB]O ---> H[SUB]2[/SUB]Cl[SUB]2[/SUB]O[SUB]6[/SUB]
Cl[SUB]2[/SUB]O[SUB]7[/SUB] + H[SUB]2[/SUB]O ---> H[SUB]2[/SUB]Cl[SUB]2[/SUB]O[SUB]8[/SUB]
۳- تعداد اتمها را ساده مي كنيم و فرمول اسيدها تعيين مي شود.
HClO - HClO[SUB]2[/SUB] - HClO[SUB]3[/SUB] - HClO[SUB]4[/SUB]
تذکر : اکسیدهای حاصل از برخی عنصرها مانند فسفر و بور را بایستی با ۳ مولکول آب جمع نماییم.
مثال:
P[SUB]2[/SUB]O[SUB]3[/SUB] + 3H[SUB]2[/SUB]O ---> H[SUB]6[/SUB]P[SUB]2[/SUB]O[SUB]6 ===> [/SUB]H[SUB]2[/SUB]PO[SUB]3[/SUB]
P[SUB]2[/SUB]O[SUB]5[/SUB] + 3H[SUB]2[/SUB]O ---> H[SUB]6[/SUB]P[SUB]2[/SUB]O[SUB]8[/SUB] ===> H[SUB]2[/SUB]PO[SUB]4[/SUB]
B[SUB]2[/SUB]O[SUB]3[/SUB] + 3H[SUB]2[/SUB]O ---> H[SUB]6[/SUB]B[SUB]2[/SUB]O[SUB]4[/SUB] ===> H[SUB]2[/SUB]BO[SUB]3 [/SUB]
- نامگذاري:
اگر غيرفلز ما چهار ظرفيتي باشد، براي نامگذاري اسيدهاي آن از روش زير استفاده مي كنيم كه براي ساير غيرفلزها نيز قابل تعميم است.
۱- براي اسيد حاصل از كمترين ظرفيت از پيشوند " هيپو" و براي اسيد حاصل از بيشترين ظرفيت از پيشوند " پِر" استفاده مي كنيم. دو ظرفيت مياني پيشوند ندارند.
۲- نام غيرفلز را مي نويسيم.
۳- براي دو ظرفيت كمتر از پسوند " و" و برای دو ظرفیت بیشتر از پسوند " ایک" استفاده می کنیم.
۴- در انتها لفظ اسید را اضافه می کنیم.
مثال: می خواهیم اسیدهای حاصل از کلر را نام گذاری نماییم.
۱- هیپو HClO
- HClO[SUB]2 [/SUB]
- HClO[SUB]3 [/SUB]
پر HClO[SUB]4 [/SUB]
۲- هیپو کلر HClO
- کلر HClO[SUB]2 [/SUB]
- کلر HClO[SUB]3 [/SUB]
پر کلر HClO[SUB]4 [/SUB]
۳- هیپو کلرو HClO
- کلرو HClO[SUB]2 [/SUB]
- کلریک HClO[SUB]3 [/SUB]
پر کلریک HClO[SUB]4 [/SUB]
۴- هیپو کلرو اسید HClO
- کلرو اسید HClO[SUB]2 [/SUB]
- کلریک اسید HClO[SUB]3 [/SUB]
پر کلریک اسید HClO[SUB]4 [/SUB]
برای غیرفلزات ۳ ظرفیتی از سه حالت اول استفاده می کنیم. براي دو ظرفيتي ها از دو حالت وسط و براي تك ظرفيتي ها از حالت سوم استفاده مي كنيم.
مثال: اسيدهاي حاصل از گوگرد (سه ظرفيتي)، فسفر( ۲ ظرفيتي) و بور(يك ظرفيتي) را نامگذاري نماييد.
۱- H[SUB]2[/SUB]SO[SUB]2[/SUB] هیپو سولفورو اسید
H[SUB]2[/SUB]SO[SUB]3[/SUB] - سولفورو اسید
H[SUB]2[/SUB]SO[SUB]4[/SUB] - سولفوریک اسید
۲- H[SUB]2[/SUB]PO[SUB]3 [/SUB]فسفرو اسید
H[SUB]2[/SUB]PO[SUB]4[/SUB] فسفریک اسید
۳- H[SUB]2[/SUB]BO[SUB]3[/SUB] برمیک اسید
ج) بنيان ها:
- فرمول نويسي:
بنيانها آنيونهاي بارداري هستند كه از اسيدها بدست مي آيند. به اين روش كه يك [SUP]+[/SUP]H از فرمول
اسيد جدا مي شود و در نهايت بنيان حاصل مي گردد. به تعداد هيدروژن هاي جدا شده روي بنيان باقيمانده علامت منفي قرار مي گيرد كه نشان دهنده ظرفيت بنيان نيز مي باشد.
مثال: فرمول بنيانهاي حاصل از اسيد فسفريك را بنويسيد.
H[SUB]3[/SUB]PO[SUB]4[/SUB] ---> H[SUP]+[/SUP] + H[SUB]2[/SUB]PO[SUB]4[/SUB][SUP]-[/SUP]
H[SUB]3[/SUB]PO[SUB]4[/SUB] ---> 2H[SUP]+[/SUP] + HPO[SUB]4[/SUB][SUP]2-[/SUP]
H[SUB]3[/SUB]PO[SUB]4[/SUB] ---> 3H[SUP]+[/SUP] + PO[SUB]2[/SUB][SUP]3-[/SUP]
- نامگذاري:
براي نامگذاري بنيانها از نام اسيدي استفاده مي كنيم كه بنيان از آن نتيجه شده است:
۱- تعداد هيدروژن هاي موجود در بنيان را با لفظ " بي" براي يك هيدروژن و "دي" براي دو هيدروژن معين مي كنيم.
۲- نام هيدروژن را ذكر مي كنيم.
۳- اگر پسوند اسيدمان " و " بود به " يت" و اگر " ايك" بود به " ات " تبديل مي كنيم.
۴- لفظ اسيد را از انتهاي نام حذف مي كنيم.
مثال: نام بنيان هاي حاصل از فسفريك اسيد و سولفورو اسيد را بنويسيد.
H[SUB]2[/SUB]PO[SUB]4[/SUB][SUP]- [/SUP]دي هيدروژن فسفات
HPO[SUB]4[/SUB][SUP]2-[/SUP] بي هيدروژن فسفات
PO[SUB]4[/SUB][SUP]3- [/SUP] فسفات
HSO[SUB]3[/SUB][SUP]- [/SUP]هيدروژن سولفيت
SO[SUB]3[/SUB][SUP]2-[/SUP] سولفيت
تذكر: وقتي كه بنيان داراي يك هيدروژن است گاهي فقط از لفظ "بي" استفاده مي كنيم يعني ديگر هيدروژن را ذكرنمي كنيم. و گاهي فقط نام هيدروژن را ذكر مي كنيم، بدون ذكر لفظ "بي".
مانند: بي هيدروژن كربنات ، هيدروژن كربنات و بي كربنات كه همه براي نامگذاري بنيان [SUP]-[/SUP]HCO[SUB]3[/SUB] صحيح است.
د) نمكها:
نمكها حاصل واكنش اسيدها و بازها هستند. وداراي يك قسمت فلزي به صورت يون هاي فلزي يا كاتيون و يك قسمت غيرفلزي به صورت آنيون هاي با بار منفي يا بنيان ها مي باشند.
- فرمول نويسي:
براي نوشتن فرمول نمكها:
۱- ابتدا نماد كاتيون يا فلز را سمت چپ مي نويسيم.
۲- سپس نماد غيرفلز يا بنيان را مي آوريم.
۳- ظرفيت فلز را انديس بنيان و ظرفيت بنيان را كه همان تعداد بارهاي منفي آن است، انديس فلز قرار مي دهيم.
۴ - انديس ها را ساده مي كنيم.
۵- اگر انديس بنيان بيشتر از يك بود كل بنيان را داخل پرانتز قرار مي دهيم.
مثال: فرمول نمك حاصل از كلسيم و دي هيدروژن فسفات را بنويسيد.
1- Ca[SUP]2+[/SUP] H[SUB]2[/SUB]PO[SUB]4[/SUB][SUP]-[/SUP]
2- Ca[SUB]1[/SUB] (H[SUB]2[/SUB]PO[SUB]4[/SUB])[SUB]2[/SUB]
3- Ca(H[SUB]2[/SUB]PO[SUB]4[/SUB])[SUB]2[/SUB] فرمول نهايي نمك
- نامگذاري:
براي نامگذاري نمكهاي حاصل از بنيانها به روش زير عمل مي نماييم:
۱- نام فلز را ذكر مي نماييم.
۲- اگر فلز ما چند ظرفيتي بود، ظرفيت فلز را با اعداد يوناني داخل پرانتز نمايش مي دهيم.
۳- نام بنيان را بدون تغيير ذكر مي كنيم.
مثال:
Ca(H[SUB]2[/SUB]PO[SUB]4[/SUB])[SUB]2[/SUB] كلسيم دي هيدروژن فسفات
Sn(HSO[SUB]4[/SUB])[SUB]4[/SUB] قلع(IV) بي سولفات
- فرمول نويسي:
- براي نوشتن فرمول شيميايي اين تركيبات بايد به روش زير عمل نماييم:
۱- نماد شيميايي فلز را سمت چپ و نماد شيميايي غيرفلز را سمت راست مي نويسيم. درست مانند جايگاه آنها در جدول تناوبي.
۲- ظرفيت فلز را انديس غيرفلز و ظرفيت غيرفلز را انديس فلز قرار مي دهيم.
۳- در صورت امكان انديسها را ساده مي كنيم.
مثال: مي خواهيم فرمول تركيب اكسيژن با آلومينيم را بنويسيم:
۱- نماد شيميايي فلز يعني نماد آلومينيم (Al) را سمت چپ و نماد شيميايي غير فلز يعني اكسيژن (O) را سمت راست مي نويسيم.
Al O
۲- ظرفيت فلز آلومينيم ۳ است كه به عنوان انديس غيرفلز قرار مي دهيم(Al O[SUB]3[/SUB]). ظرفیت غیر فلز یعنی اکسیژن برابر ۲ است که به عنوان اندیس برای فلز قرار می دهیم. یعنی:
Al[SUB]2[/SUB]O[SUB]3[/SUB]
3- 2 با ۳ ساده نمي شود. بنابراين فرمول ما بدون تغيير مي ماند.
Al[SUB]2[/SUB]O[SUB]3[/SUB]
- نامگذاري:
براي نامگذاري اين تركيبات به روش زير عمل مي كنيم:
۱- ابتدا نام فلز را مي نويسيم.
۲- اگر فلز ما چند ظرفيتي بود ظرفيتي را كه در تركيب ما دارد، به صورت اعداد يوناني در پرانتز نمايش مي دهيم. اعداد يوناني به شكل زير هستند:
1- I 6-VI
2- II 7- VII
3-III 8- VIII
4- IV 9- IX
5- V 10- X
۳- نام غيرفلز را نوشته و پسوند " يد" را به انتهاي آن مي افزاييم. در بعضي از غيرفلزها با افزودن پسوند "يد" نام غيرفلز مقداري تغيير مي يابد. به عنوان مثال:
اكسيژن ------ اكسيد نيتروژن ------ نيتريد
گوگرد (سولفور) -------سولفيد فسفر -------- فسفيد
هيدروژن ------- هيدريد
اگر توجه نماييد فرمول شيميايي تركيب را از چپ به راست خوانديم، يعني همانطور كه نوشته بوديم. ابتدا فلز و سپس غيرفلز. در حالت كلي از الگوي زير پيروي مي نماييم:
" نام فلز + (ظرفيت فلزهاي چند ظرفيتي با اعداد يوناني) + نام غيرفلز + يد"
مثال: نام تركيب زير را بنويسيد.
Al[SUB]2[/SUB]O[SUB]3[/SUB]
۱- نام فلز را مي نويسيم: " آلومينيم"
۲- فلز ما چند ظرفيتي نيست بنابراين نياز به نوشتن ظرفيت ندارد.
۳- نام غيرفلز را مي نويسيم. " آلومينيم اكسيژن"
۴- پسوند " يد" را افزوده و در صورت نياز نام غيرفلز را تغيير مي دهيم.
آلومينيم اكسيد
ب) تركيبات دوتايي نافلز - نافلز:
- فرمول نويسي:
براي نوشتن فرمول اين تركيبات شما بايد تشخيص بدهيد كه خاصيت فلزي كدام غيرفلز بيشتر است، سپس اين غيرفلز را فلز فرض كرده و فرمول نويسي را تقريباً مانند فرمول نويسي تركيبات فلز - نافلز انجام مي دهيم. براي تشخيص اينكه كدام يك از غيرفلزهاي ما ضعيف تر است از سري زير مي توان استفاده نمود:
Si - B - P- H- C - S - I - Br - N - Cl - O -F
در سري فوق عناصري كه سمت چپ قرار دارند غيرفلزهاي ضعيف تري هستند و هرچه از چپ به راست پيش مي رويم غيرفلزها قويتر مي شوند.
در صورتيكه نمي توانيد سري فوق را به خاطر بسپاريد از اصول هشتگانه ابتداي مقاله پيروي نماييد.
براي فرمول نويسي تركيبات نافلز - نافلز به ترتيب زير عمل مي كنيم:
1- با توجه به توضيحات بالا نافلز ضعيف تر را شناسايي مي كنيم.
۲- نماد شيميايي نافلز ضعيف تر را سمت چپ و نماد شيميايي نافلز قوييتر را سمت راست مي نويسيم.
۳- ظرفيت غيرفلز سمت چپ را انديس غيرفلز سمت راست قرار داده و ظرفيت غيرفلز سمت راست را انديس غيرفلز سمت چپ قرار مي دهيم.
۴- در صورت امكان انديس ها را ساده مي كنيم.
توجه نماييد غيرفلز سمت راست يا قويتر با كمترين ظرفيت خود در تركيب شركت مي نمايد.
مثال: مي خواهيم فرمول تركيبات بدست آمده از فسفر و كلر را بدست آوريم.
۱- فسفر نسبت به كلرغيرفلز ضعيف تري است.
۲- نماد شيميايي فسفر را سمت چپ و كلر را سمت راست مي نويسيم.
PCl
3- كلر از كمترين ظرفيت خود يعني ۱ استفاده مي نمايد ولي فسفر داراي دو ظرفيت ۳ و ۵ است بنابراين دو تركيب خواهيم داشت.
PCl[SUB]3[/SUB]
PCl[SUB]5[/SUB]
4- انديس ها ساده تر نمي شوند.
- نامگذاري:
برای نامگذاری این ترکیبات از الگوی زیر استفاده می نماییم:
" تعداد اتمهای عنصر سمت چپ با لفظ یونانی + نام عنصر + تعداد اتمهای عنصر سمت راست با لفظ یونانی + نام عنصر سمت راست + ید"
اگر تعداد عنصر سمت راست یک باش از ذکر تعداد خودداری می نماییم. لفظ های یونانی برای اعداد مختلف عبارتند از:
۱ مونو ۲ دی ۳ تری ۴ تترا ۵ پنتا ۶ هگزا ۷ هپتا ۸ اکتا ۹ نونا ۱۰ دکا
گاهی اوقات تعداد اتمهای سمت چپ را ذکر نمی کنند.
مثال:
فسفر تری کلرید PCl[SUB]3[/SUB] فسفر پنتا كلريد PCl[SUB]5[/SUB]
دي فسفر پنتا اكسيد P[SUB]2[/SUB]O[SUB]5 [/SUB] دي بور تريوكسيد B[SUB]2[/SUB]O[SUB]3[/SUB]
سيليسيم ديوكسيد SiO2 كربن مونوكسيد CO
گاهي اوقات اين تركيبات را مانند تركيبات دوتايي فلزهاي چند ظرفيتي با نافلزها نامگذاري مي نمايند، اين روش غلط نيست ولي روش فوق بهتر است، به مثال هاي زير توجه كنيد:
يد(III) فلوئوريد IF[SUB]3[/SUB] يد(V) فلوئوريد IF[SUB]5[/SUB] نيتروژن(III) اكسيد N[SUB]2[/SUB]O[SUB]3[/SUB]
اما مثال هاي زير به هيچ وجه درست نيستند:
يد(III) تري فلوئوريد IF[SUB]3[/SUB] دي نيتروژن(III) اكسيد N[SUB]2[/SUB]O[SUB]3[/SUB]
ج) تركيبات دوتايي هيدروژن - نافلز:
- فرمول نويسي:
براي نوشتن فرمول اين تركيبات بايد به سري زير توجه نماييم:
Si - B - P- H- C - S - I - Br - N - Cl - O -F
نماد عناصري كه سمت چپ هيدروژن قرار دارند در سمت چپ نماد هيدروژن نوشته مي شود و نماد عناصري كه در سمت راست قرار دارند در سمت راست نماد هيدروژن نوشته مي شود، البته استثناهايي مانند:
NH[SUB]3[/SUB] , CH[SUB]4[/SUB]
نيز وجود دارند. كه با اينكه از لحاظ غيرفلزي بودن قويتر از هيدروژن هستند، ولي نمادها در سمت چپ هيدروژن قرار مي گيرد.
- نامگذاري:
براي نامگذاري اين تركيبات ابتدا نام هيدروژن را نوشته و سپس نام غيرفلز را پسون " يد " ذكر مي نماييم. مانند:
هيدروژن يديد HI هيدروژن برميد HBr هيدروژن سولفيد H[SUB]2[/SUB]S
اگر نماد شيميايي عنصر سمت چپ نماد شيميايي هيدروژن قرار بگيرد از روش نامگذاري غيرفلز غيرفلز استفاده مي نماييم.
مثال:
كربن تترا هيدريد CH[SUB]4 [/SUB]نيتروژن تري هيدريد NH[SUB]3 [/SUB]
برخي از تركيبات هيدروژن با نافلزها داراي نام هاي قديمي هستند كه اغلب از اين نامها استفاده مي شود:
تركيب نام علمي نام قديمي
H[SUB]2[/SUB]O هيدروژن اكسيد آب
NH[SUB]3[/SUB] نيتروژن تري اكسيد آمونياك
CH[SUB]4 [/SUB] كربن تترا هيدريد متان
SiH[SUB]4 [/SUB] سيليسيم تترا هيدريد سيلان
بيشتر تركيبات دوتايي هيدروژن با نافلزات وقتي در آب حل مي شوند، محلول اسيدي به وجود مي آورند از اين رو براي نامگذاري اين تركيب ها كه اسيدهاي بدون اكسيژن يا اسيدهاي دوتايي ناميده مي شوند، روش خاصي بكار مي رود. تركيباتي كه در آنها نماد شيميايي هيدروژن سمت راست نوشته مي شود خاصيت اسيدي نداشته و بنابراين از اين قاعده مستثناء هستند.
برای نامگذاری اسیدهای دوتایی از الگوی زیر باید پیروی نمود:
" هیدرو + نام نافلز + یک + اسید"
مثال:
HF هیدروفلئوریک اسید HI هیدرویدیک اسید
H[SUB]2[/SUB]S هیدرو سولفوریک اسید HBr هیدروبرمیک اسید
HCl اگر داراي حالت گازي باشد هيدروژن كلريد ناميده شده و اگر داراي حالت مايع باشد يا محلول آبي داشته باشد آنرا هيدروكلريك اسيد مي ناميم. روش فرمول نویسی و نامگذاری ترکیبات چندتایی معدنی:
در ابتدا توصيه مي شود كه مبحث نامگذاري تركيبات دوتايي معدني را مطالعه نماييد.
این ترکیبات به چهار دسته هیدروکسیدها یا بازها، اسيدهاي اكسيژن دار، بنيانها و نمكها تقسيم مي شوند. بجز نمكها سه گروه ديگر تقريباً از سه نوع اتم تشكيل شده اند و اغلب به گروه سه تايي ها معروفند.
الف) هيدروكسيدها يا بازها:
- فرمول نويسي:
هيدروكسيدها يا بازها تركيباتي هستند كه حاوي يون [SUP]-[/SUP]OH هستند كه اين يون هيدروكسيد ناميده
مي شود. اين تركيبات اغلب مختص فلزات هستند و از واكنش اكسيد فلزات يا خود فلزات با آب به وجود مي آيند.
براي نوشتن فرمول هيدروكسيدها نماد شيميايي فلز را سمت چپ نوشته و [SUP]-[/SUP]OH را در سمت
راست آن مي نويسيم.اگر ظرفيت فلز بيشتر از يك بود OH را داخل پرانتز قرار داده و ظرفيت فلز را به عنوان انديس براي OH قرار مي دهيم. لازم به ذكر است كه ظرفيت [SUP]-[/SUP]OH برابر يك است وقتي در تركيب قرار مي گيرد [SUP]-[/SUP] ( منفي) آنرا حذف مي كنيم.
مثال:
NaOH Ca(OH)[SUB]2[/SUB] Fe(OH)[SUB]3[/SUB]
- نامگذاري:
براي نامگذاري اين تركيبات ابتدا نام فلز را ذكر مي كنيم، درصورتيكه فلز چند ظرفيتي باشد، ظرفيت فلز را با اعداد يوناني داخل پرانتز بعد از نام فلز ذكر مي كنيم. سپس لفظ هيدروكسيد را به انتها نام تركيب اضافه مي نماييم.
مثال:
سديم هيدروكسيد NaOH كلسيم هيدروكسيد Ca(OH)[SUB]2[/SUB] آهن (III) هيدروكسيدFe(OH)[SUB]3[/SUB]
ب) اسيدهاي اكسيژندار:
اسيدهاي اكسيژن دار از واكنش اكسيدهاي غيرفلزات با آب به وجود مي آيند. و از دو بخش هيدروژن و آنيون چند اتمي حاوي اكسيژن و نافلز تشكيل شده اند.
- فرمول نويسي:
براي فرمول نويسي اسيدهاي اكسيژن دار از فرمول اكسيدهاي غيرفلز مربوطه استفاده مي كنيم به اين ترتيب كه:
۱- ابتدا فرمول اكسيد مربوطه رامي نويسيم.
۲- سپس اكسيد مربوطه را با يك مولكول آب جمع مي كنيم و اتمهاي هيدروژن را سمت چپ، اتمهاي غيرفلزرا وسط و اتمهاي اكسيژن را در انتها يعني در سمت راست مي نويسيم.
۴- در صورت امكان تعداد اتمها را ساده مي كنيم.
۵- اگر عنصر غير فلز داراي اكسيدهاي متفاوتي بود براي تمام اكسيدها مي توان مراحل ذكر شده را انجام داد و به اسيدهاي متفاوت دست يافت.
مثال: مي خواهيم فرمول اسيدهاي اكسيژندار كلر را بنويسيم.
۱- اين عنصر داراي ۴ ظرفيت است، كه عبارتند از ۵،۳،۱ و ۷ كه فرمول اكسيدهاي آن عبارتند از :
Cl[SUB]2[/SUB]O Cl[SUB]2[/SUB]O[SUB]3[/SUB] Cl[SUB]2[/SUB]O[SUB]5[/SUB] Cl[SUB]2[/SUB]O[SUB]7[/SUB]
2- هر اكسيد را با يك مولكول آب جمع مي كنيم.
Cl[SUB]2[/SUB]O + H[SUB]2[/SUB]O ---> H[SUB]2[/SUB]Cl[SUB]2[/SUB]O[SUB]2[/SUB]
Cl[SUB]2[/SUB]O[SUB]3[/SUB] + H[SUB]2[/SUB]O ---> H[SUB]2[/SUB]Cl[SUB]2[/SUB]O[SUB]4[/SUB]
Cl[SUB]2[/SUB]O[SUB]5[/SUB] + H[SUB]2[/SUB]O ---> H[SUB]2[/SUB]Cl[SUB]2[/SUB]O[SUB]6[/SUB]
Cl[SUB]2[/SUB]O[SUB]7[/SUB] + H[SUB]2[/SUB]O ---> H[SUB]2[/SUB]Cl[SUB]2[/SUB]O[SUB]8[/SUB]
۳- تعداد اتمها را ساده مي كنيم و فرمول اسيدها تعيين مي شود.
HClO - HClO[SUB]2[/SUB] - HClO[SUB]3[/SUB] - HClO[SUB]4[/SUB]
تذکر : اکسیدهای حاصل از برخی عنصرها مانند فسفر و بور را بایستی با ۳ مولکول آب جمع نماییم.
مثال:
P[SUB]2[/SUB]O[SUB]3[/SUB] + 3H[SUB]2[/SUB]O ---> H[SUB]6[/SUB]P[SUB]2[/SUB]O[SUB]6 ===> [/SUB]H[SUB]2[/SUB]PO[SUB]3[/SUB]
P[SUB]2[/SUB]O[SUB]5[/SUB] + 3H[SUB]2[/SUB]O ---> H[SUB]6[/SUB]P[SUB]2[/SUB]O[SUB]8[/SUB] ===> H[SUB]2[/SUB]PO[SUB]4[/SUB]
B[SUB]2[/SUB]O[SUB]3[/SUB] + 3H[SUB]2[/SUB]O ---> H[SUB]6[/SUB]B[SUB]2[/SUB]O[SUB]4[/SUB] ===> H[SUB]2[/SUB]BO[SUB]3 [/SUB]
- نامگذاري:
اگر غيرفلز ما چهار ظرفيتي باشد، براي نامگذاري اسيدهاي آن از روش زير استفاده مي كنيم كه براي ساير غيرفلزها نيز قابل تعميم است.
۱- براي اسيد حاصل از كمترين ظرفيت از پيشوند " هيپو" و براي اسيد حاصل از بيشترين ظرفيت از پيشوند " پِر" استفاده مي كنيم. دو ظرفيت مياني پيشوند ندارند.
۲- نام غيرفلز را مي نويسيم.
۳- براي دو ظرفيت كمتر از پسوند " و" و برای دو ظرفیت بیشتر از پسوند " ایک" استفاده می کنیم.
۴- در انتها لفظ اسید را اضافه می کنیم.
مثال: می خواهیم اسیدهای حاصل از کلر را نام گذاری نماییم.
۱- هیپو HClO
- HClO[SUB]2 [/SUB]
- HClO[SUB]3 [/SUB]
پر HClO[SUB]4 [/SUB]
۲- هیپو کلر HClO
- کلر HClO[SUB]2 [/SUB]
- کلر HClO[SUB]3 [/SUB]
پر کلر HClO[SUB]4 [/SUB]
۳- هیپو کلرو HClO
- کلرو HClO[SUB]2 [/SUB]
- کلریک HClO[SUB]3 [/SUB]
پر کلریک HClO[SUB]4 [/SUB]
۴- هیپو کلرو اسید HClO
- کلرو اسید HClO[SUB]2 [/SUB]
- کلریک اسید HClO[SUB]3 [/SUB]
پر کلریک اسید HClO[SUB]4 [/SUB]
برای غیرفلزات ۳ ظرفیتی از سه حالت اول استفاده می کنیم. براي دو ظرفيتي ها از دو حالت وسط و براي تك ظرفيتي ها از حالت سوم استفاده مي كنيم.
مثال: اسيدهاي حاصل از گوگرد (سه ظرفيتي)، فسفر( ۲ ظرفيتي) و بور(يك ظرفيتي) را نامگذاري نماييد.
۱- H[SUB]2[/SUB]SO[SUB]2[/SUB] هیپو سولفورو اسید
H[SUB]2[/SUB]SO[SUB]3[/SUB] - سولفورو اسید
H[SUB]2[/SUB]SO[SUB]4[/SUB] - سولفوریک اسید
۲- H[SUB]2[/SUB]PO[SUB]3 [/SUB]فسفرو اسید
H[SUB]2[/SUB]PO[SUB]4[/SUB] فسفریک اسید
۳- H[SUB]2[/SUB]BO[SUB]3[/SUB] برمیک اسید
ج) بنيان ها:
- فرمول نويسي:
بنيانها آنيونهاي بارداري هستند كه از اسيدها بدست مي آيند. به اين روش كه يك [SUP]+[/SUP]H از فرمول
اسيد جدا مي شود و در نهايت بنيان حاصل مي گردد. به تعداد هيدروژن هاي جدا شده روي بنيان باقيمانده علامت منفي قرار مي گيرد كه نشان دهنده ظرفيت بنيان نيز مي باشد.
مثال: فرمول بنيانهاي حاصل از اسيد فسفريك را بنويسيد.
H[SUB]3[/SUB]PO[SUB]4[/SUB] ---> H[SUP]+[/SUP] + H[SUB]2[/SUB]PO[SUB]4[/SUB][SUP]-[/SUP]
H[SUB]3[/SUB]PO[SUB]4[/SUB] ---> 2H[SUP]+[/SUP] + HPO[SUB]4[/SUB][SUP]2-[/SUP]
H[SUB]3[/SUB]PO[SUB]4[/SUB] ---> 3H[SUP]+[/SUP] + PO[SUB]2[/SUB][SUP]3-[/SUP]
- نامگذاري:
براي نامگذاري بنيانها از نام اسيدي استفاده مي كنيم كه بنيان از آن نتيجه شده است:
۱- تعداد هيدروژن هاي موجود در بنيان را با لفظ " بي" براي يك هيدروژن و "دي" براي دو هيدروژن معين مي كنيم.
۲- نام هيدروژن را ذكر مي كنيم.
۳- اگر پسوند اسيدمان " و " بود به " يت" و اگر " ايك" بود به " ات " تبديل مي كنيم.
۴- لفظ اسيد را از انتهاي نام حذف مي كنيم.
مثال: نام بنيان هاي حاصل از فسفريك اسيد و سولفورو اسيد را بنويسيد.
H[SUB]2[/SUB]PO[SUB]4[/SUB][SUP]- [/SUP]دي هيدروژن فسفات
HPO[SUB]4[/SUB][SUP]2-[/SUP] بي هيدروژن فسفات
PO[SUB]4[/SUB][SUP]3- [/SUP] فسفات
HSO[SUB]3[/SUB][SUP]- [/SUP]هيدروژن سولفيت
SO[SUB]3[/SUB][SUP]2-[/SUP] سولفيت
تذكر: وقتي كه بنيان داراي يك هيدروژن است گاهي فقط از لفظ "بي" استفاده مي كنيم يعني ديگر هيدروژن را ذكرنمي كنيم. و گاهي فقط نام هيدروژن را ذكر مي كنيم، بدون ذكر لفظ "بي".
مانند: بي هيدروژن كربنات ، هيدروژن كربنات و بي كربنات كه همه براي نامگذاري بنيان [SUP]-[/SUP]HCO[SUB]3[/SUB] صحيح است.
د) نمكها:
نمكها حاصل واكنش اسيدها و بازها هستند. وداراي يك قسمت فلزي به صورت يون هاي فلزي يا كاتيون و يك قسمت غيرفلزي به صورت آنيون هاي با بار منفي يا بنيان ها مي باشند.
- فرمول نويسي:
براي نوشتن فرمول نمكها:
۱- ابتدا نماد كاتيون يا فلز را سمت چپ مي نويسيم.
۲- سپس نماد غيرفلز يا بنيان را مي آوريم.
۳- ظرفيت فلز را انديس بنيان و ظرفيت بنيان را كه همان تعداد بارهاي منفي آن است، انديس فلز قرار مي دهيم.
۴ - انديس ها را ساده مي كنيم.
۵- اگر انديس بنيان بيشتر از يك بود كل بنيان را داخل پرانتز قرار مي دهيم.
مثال: فرمول نمك حاصل از كلسيم و دي هيدروژن فسفات را بنويسيد.
1- Ca[SUP]2+[/SUP] H[SUB]2[/SUB]PO[SUB]4[/SUB][SUP]-[/SUP]
2- Ca[SUB]1[/SUB] (H[SUB]2[/SUB]PO[SUB]4[/SUB])[SUB]2[/SUB]
3- Ca(H[SUB]2[/SUB]PO[SUB]4[/SUB])[SUB]2[/SUB] فرمول نهايي نمك
- نامگذاري:
براي نامگذاري نمكهاي حاصل از بنيانها به روش زير عمل مي نماييم:
۱- نام فلز را ذكر مي نماييم.
۲- اگر فلز ما چند ظرفيتي بود، ظرفيت فلز را با اعداد يوناني داخل پرانتز نمايش مي دهيم.
۳- نام بنيان را بدون تغيير ذكر مي كنيم.
مثال:
Ca(H[SUB]2[/SUB]PO[SUB]4[/SUB])[SUB]2[/SUB] كلسيم دي هيدروژن فسفات
Sn(HSO[SUB]4[/SUB])[SUB]4[/SUB] قلع(IV) بي سولفات
