تكثير، نگهداری و انبار گياهان دارويي

[آیورودا]

خشک کردن (Dehydration / Drying) گیاهان دارویی

اگرچه خارج نمودن آب اضافی موجود در بافتهای اندام مورد نظر از اهداف خشک کردن است، امّا باید توجه داشت که در زمان انجام فرآیند باید میزان مناسبی از رطوبت درون بافت گیاه باقی گذارده شود. خارج کردن تمامی آب موجود در بافت گیاه، موجبات صدمه دیدگی مواد موثره را فرآهم میآورد. بنابراین در زمان خشک کردن باید بر حسب نوع اندام مورد استفاده و عوامل دیگر، از روش و متد صحیح خشک کردن استفاده کرده و از سوی دیگر میزان رطوبت موجود در اندام را نیز در نظر داشت. با این توضیحات، خشک کردن به عنوان کاهش مقدار رطوبت موجود در اندام به شیوه صحیح و علمی به طوری که بتوان محصول را برای مدتی بدون خطر نگهداری نمود، تعریف میگردد. روشی که از آن در خشک کردن محصول استفاده میشود به میزان و نوع رطوبت موجود در اندام گیاه از لحاظ ماهیّت پیوندهای شیمیایی بستگی دارد. بر این اساس رطوبت به سه شکل مختلف در گیاهان موجود میباشد: 1- رطوبت شیمیایی: این نوع از رطوبت در گیاه در اصطلاح «رطوبت ملکولی» نیز نامیده میشود و در حقیقت شامل یک لایه تک ملکولی از آب موسوم به «تکلایه بِت» (BET Monolayer) میباشد، که با انرژی بسیار زیادی توسط ذرات کلوئیدی موجود در اندام جذب شده است. از آنجا که ملکولهای آب در این حالت دارای انرژی زیادی هستند، خارج ساختن این رطوبت از گیاه مستلزم مصرف انرژی زیادی است؛ چنانچه برای خروج آن باید پیکر گیاه متلاشی شده و در واقع گیاه سوزانیده شود. این رطوبت در فرآیند عادی خشک کردن جدا نمیشود. از همین رو در طی عملیّات خشک کردن گیاهان دارویی، هدف خارج ساختن این نوع رطوبت از گیاه نمیباشد.
2- رطوبت فیزیکی– شیمیایی: این نوع از رطوبت بر حسب میزان انرژی بین ملکولی به دو دسته رطوبت چسبنده (آب هیگروسکوپیک) و رطوبت پیوسته (آب آغشته) تقسیم میگردد.
2-1- رطوبت چسبنده: انرژی موجود بین ملکولهای آب در این نوع از رطوبت به نسبت زیاد میباشد و در زمان خشک کردن نمیتوان به سادگی آن را از گیاه خارج نمود.
2-2- آب پیوسته: این نوع رطوبت در گیاه دارای انرژی بین ملکولی ضعیفتری بوده و به همان نسبت به سادگی از پیکر گیاه خارج میشود.
3- رطوبت مکانیکی: رطوبت مکانیکی در حقیقت همان آب آزاد با خصوصیّات آب معمولی درون پیکر گیاه بوده و به واسطه میزان انرژی پایین آن به راحتی نیز از گیاه خارج میگردد. میزان رطوبت مکانیکی در گیاه به اختلاف پتانسیل آب (wψ) میان سلولهای گیاه و کلوئیدهای خاک وابسته است. بر اساس روابط آبی موجود میان دو سیستم مجاور، جهت حرکت آب در دو سیستم توسط پتانسیل اسمزی میان آنها تعیین میگردد. مقدار انرژی آب در یک سیستم به طور معمول در بیشترین مقدار خود مساوی صفر بوده و به تدریج با حرکت از سمت صفر به سوی اعداد منفی از میزان انرژی آب کاسته خواهد شد. به عبارت دیگر در صورتیکه انرژی آب موجود در سیستم (A) بیش از انرژی آب موجود در سیستم (B) باشد، در اینصورت آب همواره از سیستم (A) به سمت سیستم (B) در جریان خواهد بود. در صورتیکه انرژی آب در پیکر گیاه نسبت به انرژی آب موجود در کلوئیدهای خاک از مقدار عددی منفیتری برخوردار باشد، در صورت فرآهم بودن رطوبت کافی در خاک، جذب آب در گیاه با سهولت بیشتری صورت میپذیرد، و لذا میزان این نوع رطوبت نیز در گیاه افزایش خواهد یافت. با توجه به توضیحات ارائه شده خاطر نشان میگردد که در طی فرآیند خشک کردن گیاه، هدف خارج ساختن رطوبت پیوسته و مکانیکی از درون گیاه میباشد.

 

[آیورودا]

تكثير، نگهداری و انبار گياهان دارويي

تكثير گياهان داروئي :
گياهان عالي به طور كلي بيشتر به وسيله دانه تكثير مي شوند ولي علاوه بر تكثير به وسيله بذر عمل كشت و تكثير گياهان دارويي به روشهاي ديگر هم انجام پذير است كه عبارتند از :
الف) تكثير به وسيله پياز مانند سير، كلشيك ب) تكثير به وسيله توبركول مانند اقونطيون
ج) تكثير به وسيله ريزوم مانند زنجفيل د) تكثير به وسيله قلمه زدن مانند اسطوخدوس
و) تكثير به وسيله پيوند زدن
تكثير گياه با بذر :
بيشترگياهان ، بويژه گياهان يكساله و دو ساله با بذر تكثير مي شوند . بعضي از آنها مثل هميشه بهار ، گل مغربي و گل گاو زبان خودشان بذر مي دهند . بذر را مي توان جداگانه در داخل منزل در سيني سبز كرد و يا اينكه مستقيما" آن را در خاك باغچه كاشت ، البته اين گياهان را بايد در فصل زمستان گرم نگه داشت ، چون بذر ها در تاريكي جوانه مي زنند ، بنا براين لازم است كه روي بذر با لايه نازكي از خاك پوشانده شود . اما گياهاني مثل شويد ، بابونه ، جعفري فرنگي ، سنبل ختايي و بلسان مستثني هستند و براي جوانه زدن به نور نياز دارند ، بنابراين روي آنها نبايد پوشانده شود و بايد كمي بيشتر در خاك فرو بروند . معمولا " بذر هاي درشتر به نور كمتر و بذر هاي ريز به نور بيشتر نياز دارند . به همين جهت آنها را در سطح خاك مي پاشند . جعفري از بذر خيلي سخت رشد مي كند و در محيطي با درجه حرارت حدود 21 درجه جوانه مي زند . رويه سيني حاوي بذر را همواره بايد مرطوب نگاه داشت و روي سيني را با يك شيشه يا ورقه اي از پلاستيك تميز پوشاند ، اما به محض سبز شدن بذر سرپوش بايد برداشته شود .
تكثيرگياه با تقسيم ريشه :
گياهاني مثل نعناع و ترنج را كه ريشه هاي آنها شاخه مي دوانند به راحتي مي توان تكثير كرد . در يا پائيز ، قسمتي از ريشه افقي يا شاخه هايي را كه از ريشه اصلي بيرون زده اند و يا اينكه ريشه را به چند تكه تقسيم كنيد . تقسيم ريشه همچنين در مورد گياهاني كه ريشه هاي كلوخي شكل دارند ، مانند بومادران نيز مناسب است . ريشه را با چنگالهاي باغباني جدا كنيد و دوباره بكاريد . آنها را خوب آب بدهيد . گياهاني كه ريشه هاي گوشتي دارند ،مانند ترب كوهي و زنجبيل را بايد با ريشه از خاك بيرون آورد و آن را با يك چاقوي تيز جدا كرد و كاشت و آب داد.
تكثير گياهان به روش خوابانيدن :
گياهاني كه ريشه گسترده ندارند ، مثل مريم گلي ، آويشن ، زوفا و گياهان خوش طعم زمستاني ، با خوابانيدن تكثير مي شوند . در فصل بهار ، يكي از شاخه هاي قديمي را كه زياد خشك و شكننده نباشد از پايه گياه بگيريد و آن را محكم درون خاك طوري جاي دهيد كه به هيچ وجه از جاي خود حركت نكند و سپس شاخ و برگهاي اضافي آن را ببريد . به شاخه خوابيده مرتب آب بدهيد. وقتي ريشه گرفت ، شاخه قديمي را ببريد .
تكثير به روش قلمه زدن :
گياهاني مثل مريم گلي ، اكليل كوهي ، اسطوخدوس ، مزرنجوش ، به ليمو و آويشن با قلمه زدن تكثير مي شوند . از تكثير اين گياهان با بذر ، گياهان متفاوت با گونه اوليه توليد مي شود ، ام از تكثير با قلمه زدن گياهي دقيقا" مثل گياه اول توليد مي شود . به عنوان مثال ترخون فرانسوي تنها با قلمه زدن زياد مي شود .در اواخر بهار از شاخه هاي جوان، كه زياد كلفت نباشند از زير گره –محلي كه برگ به ساقه چسبيده است – قلمه اي را جدا كنيد ، برگهاي پائيني را بچينيد و در گلدان مرطوبي كه خاك نرم مخلوط با كود دارد ،بكاريد و قلمه را با پاشيدن آب بر روي آن ، آب دهيد . گلدان را با يك ظرف شيشه اي بپوشانيد و يا توسط يك كيسه پلي اتيلن از ساقه ها محافظت كرده و يا اينكه تنها با يك حلقه مسي از تماس برگها با يكديگر جلوگيري كنيد. قلمه را بايد از نور مستقيم خورشيد محافظت نمود .
توليد و كشت گياهان بدون استفاده از مواد شيميايي:
در كاشت گياهاني كه به صورت غذا يا دارو مصرف مي شوند ، بايد از مصرف سموم و كود هاي شيميايي خودداري كرد . با بكار برد روشهاي باغباني طبيعي مثل مصرف كود گياهي ، پوشاندن ريشه گياه تازه كاشته شده با برگ و كاه تر ، و تغيير كشت گياه با گياه ديگر مي توان خاك را غني و تقويت نمود . چنين خاكي در برابر آفات و بيماريهاي گياهي سالم تر و مقاوم تر مي باشد . هجوم شته را نيز مي توان با استفاده از مواد طبيعي به جاي حشره كشهاي شيميايي دفع كرد ، از جمله با جوشانده اي از برگهاي آقطي يا يك محلول صابوني رقيق و يا گياهاي از قبيل بابونه گاوي ،كاسياي تلخ و يا گياهان بنشني استوايي شرقي . اگر با حلزونها مشكل داريد مي توانيد با فرو كردن يك گلدان يا يك قوطي كنسرم پر از ماءالشعير كهنه در عمق زمين ، حلزونها را به تله بيندازيد .
تأ ثيرات متقابل گياهان :
در باغباني سنتي بسياري از گياهان ، بخصوص آنهايي كه معطرند ، مي توانند اثر مثبت يا منفي بر روي گياهاني كه در مجاورشان كاشته شده اند ، داشته باشند . گياهاني كه در آشپزخانه براي طبخ غذا استفاده مي شند ، مزه سبزيها يا ميوه هايي را كه همراه آنها مصرف مي گردند بهتر مي كنند . ريحان مزه گوجه فرنكي را دلچسب تر مي كند . گياهان خوش طعم تابستاني براي باقلا مفيد هستند . شويد كلم پيچ را خوشمزه مي كند . گياهان دارويي بسيار متنوع هستند و تقريبا" همه آنها وظيفه اي مضاعف در باغچه منزل ايفا مي كنند . بوي آنها حشرات را از اطراف سبزيها و گلها دور مي سازد ، سير در ميان گلهاي سرخ شته ها را دفع مي نمايد و مريم گلي پروانه هاي سفيد را از اطراف كلم پيچها پراكنده مي كند . مريم گلي بابا اينكه همراه پياز مصر مي شود ، اما كاشتن اين دو با هم زيان آور است .
جمع آوري و نگهداري گياهان دارويي :
بسياري از گياهان دارويي را تنها در فصل رشد گياه ، مي توان جمع آوري كرد ، ولي گياهان هميشه سبز يا گياهاني كه برگهايشان در فصل زمستان مي ريزد ، در سر تا سر سال قابل برداشت هستند . بهتر است گياهاني كه برگهاي انبوه دارند ، قبل ازگل دادن و در هنگام صبح و وقتي كه دانه هاي شبنم روي گياه خشك شده اند و پيش از آنكه در گرماي خورشيد اسانس گياه تبخير شود ، چيده شوند . شاخه هاي كوچك نزديك انتهاي ساقه اصلي را بچينيد تا گياه بتواند رشد كند . شاخه هاي سالم را انتخاب كنيد و برگهاي زرد را جدا كنيد . به هنگام چيدن و جمع آوري گياهان خودرو ، مطمئن باشيد كه آنها را مي شناسيد، برخي از اين گياهان سمي و برخي حتي كشنده هستند.گياهان تازه چيده شده بايد حداكثر در ظرف يك هفته مصرف شوند . اين گياهان را مي توان در كيسه هاي پلاستيكي در بسته در يخچال به خوبي نگهداري كرد . اگر مي خواهيد گياهان را براي استفاده زمستاني خشك كنتيد ، هر چه زودتر اين كار را بكنيد ، در غير اين صورت بو ، مزه و خواص اصلي گياه به محض جدا شدن از گياه مادر تحليل مي رود .

خشك و انبار كردن شاخ و برگها :
معمولا"گياهان پر برگ را براي استفاده در آشپز خانه و طبخ غذا ، امور بهداشتي و درماني به صورت خشك شده نگهداري مي كنند . منجمد كردن گياهان سريعتر انجام مي گيرد، اما بعضي از گياه پزشكان معتقدند كه اين روش خواص درماني گياه را از بين مي برد و ترجيح مي دهند كه از انواع تازه يا خشك شده گياه استفاده كنند . بسياري از گياهان كه درآشپزخانه مصرف مي شوند مناسب خشك كردن هستند ، مانند برگ بو ، مريم گلي ، اكليل كوهي ، آويشن ،نعناع و اورگانو. ترخون را بهتر است منجمد كرد .كليد موفقيت در خشك كردن گياه ، كاهش سريع مقدار رطوبت موجود درآن مي بلاشد . حرارت مناسب خشك كردن گياه در 24 ساعت اول 32تا34 درجه و بعد از آن 24تا 26 درجه به مدت 3تا 7 روز مي باشد . فراهم كردن چنين دمايي در منزل مشكل است،اما روشهاي مناسبي نيز وجود دارد ،به عنوان مثال قفسه اي كه هوا درآن گردش دارد ، يا اجاقي كه روي كمترين درجه حرارت تنظيم شده و درآن نيمه باز است .گياهان چيده شده را دور از نور مستقيم خورشيد نگاه داريد تا از تبخير روغنهاي اصلي يا اسانس آنها جلوگيري شود . گياهان را مي توان به صورت دسته در كيسه هاي كاغذي نگهداري نمود و در كيسه ها را بست تا گياه نه تنها از نور خورشيد ، بلكه از گرد و غبار هوا نيز محفوظ بماند . گياه وقتي خشك شده است كه ترد و شكننده باشد . اين حالت براي برگها پس از 3تا5 روز ، براي شاخه ها پس از 5 تا 10 روز و براي گياهاني كه در اجاق خشك مي شوند پس از يك ساعت ، اتفاق مي افتد . گياهان خشك شده را در شيشه هاي به رنگ تيره نگهداري كنيد و پس از ساييدن و رد كردن از الك مناسب مصرف كنيد . براي نگهداري سبزيهاي خشك مي توان از كيسه هايي پارچه اي از جنس چيت استفاده كرد .
خشك و انبار كردن بذر ها:
بذر ها زماني جمع آوري ميشوند كه رنگ سبز به قهوه اي يا سياه متمايل شده و سخت شده باشند. وقتي محيط خشك باشد بذر هاي رسيده را كه روي زمين ريخته شده اند ، با تكان دادن بوته ها و درختها جمع آوري كنيدو آنها را در پاكتهاي كاغذي بريزيد . بذر برخي از گياهان مانند گل گاو زبان بايد قبل از ريخته شدن بذر روي زمين جمع آوري شوند .اگر امكان بازديد هر روزه از گياهان وجود ندارد ، مي توانيد يك پارچه چيت را دور ساقه گياه ببنديد تا بذر ها درون آن ريخته شوند . مدت خشك كردن بذر در خانه دور هفته مي باشد تا تمام رطوبت آن گرفته شود. وقتي بذرها از پوست و ساقه جدا شدند ، بايد درون ظروف در بسته در جاي خشك و خنك نگهداري شوند . بذرهاي مخصوص تكثير را بايد در پاكتهاي علامت دار نگهداري كرد .
خشك و انبار كردن ريشه ها :
ريشه ها توپر تر و متراكم تر از برگ ، ساقه و بذر هستند و از همين رو ، رطوبت بيشتري را از خاك نم دار پائيزي جذب مي كنند و در نتيجه زمان بيشتري براي خشك شدن لازم دارند . ريشه ها را بايد در فصل پائيز ، وقتي رشد گياه به پايان رسيده و شاخ و برگ آن خشك شده و به زمين ريخته است ، جمع آوري كرد .ريشه را با ملايمت بلند كنيد و بخشي از آن را ببريد و تمام خاك و گلي را كه به ريشه چسبيده است جدا كنيد و آن را با آب بشوييد ،اما آن را در آب فرو نبريد . ريشه را به قطعات كوچك تقسيم كنيد و بر روي يك سيني قرار دهيد سپس در اجاق يا فر با دماي 50 -60 درجه قرار دهيد و سيني را مرتب بچرخا نيد . وقتي قطعات ريشه شكننده شدند ،آنها را در ظروف سراميكي يا شيشه اي به رنگ تيره در بسته بريزيد و ظرفها را دور از تماس مستقيم نور خورشيد نگهداري كنيد .
منجمد كردن گياهان :
منجمد كردن روشي سريع و آسان براي نگهداري گياهان لطيفي است كه به سادگي خشك نمي شوند . شويد ،جعفري ، رازيانه ، پيازچه ، جعفري فرنگي ، ترخون و ريحان از اين قبيل گياهان هستند . عمر نگهداري گياهان منجمد شدهدر مقايسه با انواع خشك شده كوتاهتر (حدود 6ماه ) مي بالشد . گياهان منجمد شده بايد زود به زود طبخ و استفاده شوند . گياهان داروئي براي منجمد شدن مناسب مي باشند . گياهان بايد بلا فاصله بعد از جمع آوري منجمد شوند . گياهان مختلف بايد از يكديگر جدا نگه داشته شوند تا بو و عطر يكديگر را نگيرند . گياه را به اندزه مورد نياز هر بار مصرف ، تقسيم كنيد و در كيسه هاي خصوص دربسته با درج تاريخ قرار دهيد . روش ديگر منجمد كردن گياهان ، خرد كردن سبزيها و ريختن مقدارلازم از آنها در قالبهاي يخ و بعد پر كردن قالب با آب معمولي يا آب شور مي باشد . سپس قالب را در محل يخ ساز يخچال قرار بدهيد .