بلوری
عضو جدید
آنغوزه:Ferulaassa- foetidaآنغوزه:Ferula assa- foetidaنام انگليسي:Stinking assaگياهشناسيگياهي است علفي، بزرگ، و داراي ريشه است، گوشتدار وذخيره اي ساقه هاي قوي، خشن، فيبري در پنج سال اول منحصرا" داراي تعدادي برگ واقع بر روي سطح زمين مي باشد. تدريجا" از بين برگهاي آن که عموما" ظاهري غبار آلود دارند، ساقه اي راست، تقريبا" استوانه اي و گوشتدار خارج مي شود که ارتفاعي متجاوز از 1 تا 2 متر پيدا نموده ودر انتها به مجموعه هايي از گلهاي زرد رنگ و مجتمع به صورت گل آذين چتر مرکب ختم مي شود. برگهاي قاعده ساقه اين گياه عموما" بزرگ ، گوشتدار، به طول متوسط 50 تا 60 سانتي متر تقريبا" عاري از دمبرگ و منقسم به قطعاتي با تقسيمات فرعي و دندانه دار يا لوبه اي است. داراي 2 نوع گل، يکي نر- ماده و ديگري شامل يکي از اجزاي اصلي (پرچم يا مادگي) است و اين حالت نيز بر اثر از بين رفتن پرچم يا مادگي در بعضي از گلهاي نر- ماده، پيش مي آيد. باعث مي گردد که گلهاي اخير به دو صورت نر يا ماده در آيند. ميوه آن شيزوكارپ به رنگ قهوه اي تيره يا قهوه اي خرمايي، بيضوي نسبتا" مسطح و داراي 5 خط مشخص در هر مريکارپ با کناره تغيير شکل يافته به صورت بال است.خواص دارويي و موارد مصرفآنغوره داراي اثر ضد تشنج، قاعده آور و ضد کرم است. در رفع بيماريهاي منشاء عصبي، دستگاه تنفس، اسپاسم حنجره و دستگاه هضم، آسم و رفع يبوست افراد مسن بکار مي رود. از آنغوزه، در دامپزشکي استفاده زياد به عمل مي آيد. تركيبات گوگرد دار موجود در اسانس گياه، از توليد چربي در بيماران با چربي خون بالا ممانعت مي كند. همچنين اين گياه در درمان سياه سرفه، لارنژيت و هيستري نيز بكار برده مي شود. تركيبات شيميايي آن اسانس، رزين و گم مي باشد.پراکنشمنشاء اصلي اين گياه استپ هاي ايران و افغانستان ذکر شده است و در استانهاي خراسان، بلوچستان و نواحي مختلف جنوب ايران يافته مي شود.نيازهاي اکولوژيکي:اين گياه در نواحي باير، زمين هاي ماسه اي خشک و آهکي گرم مي رويد. اين گياه در ارتفاعات 2400-190 و در شيبهاي 70-15% با ميزان بارندگي در حدود 350-250 mm مي رويدبررسي روشهاي مختلف تيغ زني بر عملكرد و بقاي گياه دارويي آنغوزه
چكيده
آنغوزه با نام علمي Ferula assa-foetida L از گياهان دارويي مهم تيره چتريان است. اين گياه علفي, چند ساله و منوكارپيك است به طوري كه در طول رويش فقط يكبار به گل مي رود و سپس دوره رويشي آن خاتمه مي يابد. ريشه اين گياه شيره اي را در خود ساخته و ذخيره مي كند كه با عمل تيغ زدن مورد بهره برداري قرار ميگيرد. اين شيره مصارف دارويي داشته و جهت تهيه داروهاي ضد انگل, ضد تشنج و قاعده آور مورد استفاده قرار مي گيرد. اين مطالعه در مرتع آنغوزه منطقه خمروت شهرستان زرند ( واقع در شمال غرب كرمان ) به منظور تعيين بهترين روش تيغ زني براي گياه دارويي آنغوزه انجام شد . در اين تحقيق اثرات پنج روش تيغ زني عرضي ( شاهد ) , دو طرفه , يكطرفه , طولي و تلفيقي ( تركيبي از يكطرفه و طولي ) برروي عملكرد شيرابه دهي و بقاي گياه آنغوره در قالب طرح كاملا تصادفي در پنج تكرار مورد بررسي قرارگرفت . نتايج تجزيه واريانس نشان دادكه اثر تيمارها (روشهاي تيغ زني ) بر عملكرد شيرابه و بقاي گياهان تيغ خورده در سطح احتمال 1/0 درصد معني دار بود . ميانگين عملكرد توليد شيرابه در روشهاي تيغ زني عرضي ( شاهد ) , دو طرفه , يكطرفه, طولي و تلفيقي به ترتيب 94/62 , 64/59 , 08/39 ,66/19 و38/42 گرم در هر بوته بود و درصد سبز شدن ( بقا ) گياهان نيز به ترتيب 12, 86 , 94, 76, 96 درصد بود . از آنجايي كه روش تيغ زني دو طرفه از نظر عملكرد توليد شيرابه (64/59 گرم در بوته) با روش تيغ زني عرضي ( شاهد ) (94/62 گرم در بوته) تفاوت معني داري نشان نداد و از طرف ديگر بقاي گياهان در روش دوطرفه (86 درصد) تفاوت معني داري (درسطح احتمال 1/0درصد) با روش تيغ زني عرضي(12درصد) داشت, لذا روش دوطرفه جهت بهره برداري ازگياه آنغوزه توصيه مي شود.واژگان كليدي : آنغوزه , Ferulaassa-foetidaL, تيغ زني , بهره برداري , گياه دارويي , عملكرد , شيرابه, بقامقدمه
آنغوزه با نام علمي .Ferula assa-foetidaL از گياهان دارويي مهم تيره چتريان(1) مي باشد. اين گياه علفي, چند ساله و مونوكارپيك2 است به طوريكه در طول رويش فقط يكبار به گل اين گياه در نواحي باير، زمين هاي ماسه اي خشک و آهکي گرم مي رويد. اين گياه در ارتفاعات 2400-190 و در شيبهاي 70-15% با ميزان بارندگي در حدود 350-250 mm مي رويدبررسي روشهاي مختلف تيغ زني بر عملكرد و بقاي گياه دارويي آنغوزه
چكيده
آنغوزه با نام علمي Ferula assa-foetida L از گياهان دارويي مهم تيره چتريان است. اين گياه علفي, چند ساله و منوكارپيك است به طوري كه در طول رويش فقط يكبار به گل مي رود و سپس دوره رويشي آن خاتمه مي يابد. ريشه اين گياه شيره اي را در خود ساخته و ذخيره مي كند كه با عمل تيغ زدن مورد بهره برداري قرار ميگيرد. اين شيره مصارف دارويي داشته و جهت تهيه داروهاي ضد انگل, ضد تشنج و قاعده آور مورد استفاده قرار مي گيرد. اين مطالعه در مرتع آنغوزه منطقه خمروت شهرستان زرند ( واقع در شمال غرب كرمان ) به منظور تعيين بهترين روش تيغ زني براي گياه دارويي آنغوزه انجام شد . در اين تحقيق اثرات پنج روش تيغ زني عرضي ( شاهد ) , دو طرفه , يكطرفه , طولي و تلفيقي ( تركيبي از يكطرفه و طولي ) برروي عملكرد شيرابه دهي و بقاي گياه آنغوره در قالب طرح كاملا تصادفي در پنج تكرار مورد بررسي قرارگرفت . نتايج تجزيه واريانس نشان دادكه اثر تيمارها (روشهاي تيغ زني ) بر عملكرد شيرابه و بقاي گياهان تيغ خورده در سطح احتمال 1/0 درصد معني دار بود . ميانگين عملكرد توليد شيرابه در روشهاي تيغ زني عرضي ( شاهد ) , دو طرفه , يكطرفه, طولي و تلفيقي به ترتيب 94/62 , 64/59 , 08/39 ,66/19 و38/42 گرم در هر بوته بود و درصد سبز شدن ( بقا ) گياهان نيز به ترتيب 12, 86 , 94, 76, 96 درصد بود . از آنجايي كه روش تيغ زني دو طرفه از نظر عملكرد توليد شيرابه (64/59 گرم در بوته) با روش تيغ زني عرضي ( شاهد ) (94/62 گرم در بوته) تفاوت معني داري نشان نداد و از طرف ديگر بقاي گياهان در روش دوطرفه (86 درصد) تفاوت معني داري (درسطح احتمال 1/0درصد) با روش تيغ زني عرضي(12درصد) داشت, لذا روش دوطرفه جهت بهره برداري ازگياه آنغوزه توصيه مي شود.واژگان كليدي : آنغوزه , Ferulaassa-foetida L, تيغ زني , بهره برداري , گياه دارويي , عملكرد , شيرابه, بقامقدمه
آنغوزه با نام علمي .Ferula assa-foetidaL از گياهان دارويي مهم تيره چتريان(1) مي باشد. اين گياه علفي, چند ساله و مونوكارپيك2 است به طوريكه در طول رويش فقط يكبار به گل مي رود (سال پنجم يا ششم رويش ) و سپس دوره رويشي آن خاتمه مي يابد. ارتفاع اين گياه متفاوت و بين 2 تا 5/2 متر است. در انتهاي ساقه هاي اصلي و فرعي گلهاي زرد رنگ و مجتمع به صورت گل آذين چتر مركب پديدار مي شود. برگهاي قاعده ساقه اين گياه عموما گوشتدار, به طول متوسط 50 تا 60 سانتي متر و فاقد دمبرگ و منقسم به قطعاتي با تقسيمات فرعي دندانه دار يا لوبدار است ( 3و4 ). اين گياه بومي استپ هاي ايران و قسمتهايي از افغانستان مي باشد . در ايران اين گياه در استانهاي فارس , كرمان , خراسان , يزد , سمنان , هرمزگان , سيستان و بلوچستان , اصفهان , لرستان, كهكيلويه و بوير احمد و بوشهررويش دارد (2). قطر ريشه آنغوزه بين 10 تا 12 سانتي متر و طول آن 30 تا 40 سانتي متر مي باشد(3). صمغ استخراج شده از اين گياه كه با انجام عمل تيغ زني راس طوقه انجام مي گيرد, خاصيت دارويي دارد و منبع درآمد با ارزشي براي تعداد قابل توجهي از روستائيان و بهر ه برداران كشورمان مي باشد . تقريبا تمام اين صمغ آنغوزه داراي تركيبات دي , تري و تتراسولفيد , مشتقات كوماريني فئوتيدين3 , كامولونفرول4 , اپي ساماركاندين5 , آمبلي پرنين وكانفرول6 و ... مي باشد(7و10) . محققين در اسانس حاصل از شيرابه آنغوزه چندين تركيب مختلف شناسايي كردند(8و 9و 11).
از بخشهاي سبز گياه نيز به عنوان سبزي خورده مي شود(7). شيرابه آنغوزه داراي اثر ضد تشنج , قاعده آور و ضد انگل است . در رفع ييوست افراد مسن نيز كاربرد دارد(4و12) . براي اولين بار شخصي بنام كامفر7در سال 1687 ميلادي روش تيغ زني عرضي را در مراتع آنغوزه لارستان فارس اجرا كرد . سپس بوميان اين منطقه اين حرفه را آموختند واز آن زمان اين روش ( عرضي ) در ايران اجرا گرديده است( 1 ) . بدليل اينكه در روش تيغ زني عرضي پس از انجام مرحله پيچاندن و كشتن يك برش عرضي در راس طوقه گياه زده مي شود و جوانه انتهايي كه در اين ناحيه وجود دارد, قطع مي گردد , لذا اين روش تيغ زني به مرگ گياه مي انجامد . به همين جهت تراكم بوته هاي آنغوزه در مراتع به شدت پائين آمده و نسل اين گياه مفيد در معرض خطر انقراض قرار گرفته است . محمدي و عليها ( 1368) سه روش تيغ زني گياه باريجه1 ( گونه نزديك به آنغوزه ) را مورد بررسي قرار دادند . اين سه روش , برش عرضي , برش طولي و نربري ( قطع ساقه گلدهنده ) مي باشد. آنها گزارش كردند كه دربرش عرضي بدليل قطع جوانه انتهايي كه در راس طوقه وجود دارد گياه درسال بعد از تيغ زني قادر به ادامه حيات نمي باشد. دربرش طولي چون جوانه انتهايي ازبين نمي رود به ادامه حيات گياه صدمه اي وارد نمي گردد. در روش نربري چون فقط روي ساقه گل دهنده گياهاني كه درسال آخر عمر قرار دارند, اجرا مي گردد, لذا گياهان مرتع به مرحله بذر دهي نمي رسند و بدليل عدم تشكيل بذ ر نسل گياه در مرتع به مرور منقرض مي گردد.
شاد در تحقيق خود(1374) سه روش, دو برشه (يك روش عمود بر محور غده و دومي موازي با محور غده) , روش اريب و روش سنتي (عرضي) را مورد بررسي قرار داد. وي گزارش كرد كه از 20 گياه تيغ خورده به هر يك از روشهاي اول و دوم 12 گياه باقي ماندند و در سال بعد برگ توليد نمودند و در روش سنتي از 20 گياه تيغ خورده هيچ كدام قادر به رشد در سال بعد نبودند و همگي خشك شدند. هدف از انجام اين تحقيق يافتن روشي صحيح ازتيغ زدن ريشه است به طوري كه نه تنها حداكثر مقدار شيرابه كسب گردد و از نظر اقتصادي مقرون به صرفه باشد بلكه به ادامه حيات گياهان آنغوزه صدمه اي وارد نگردد.
مواد و روش ها
منطقه مورد مطالعه
اين تحقيق در منطقه اي بنام خمروت در 35 كيلومتري شمال شرق شهرزرند و 100 كيلومتري شمال غرب شهر كرمان انجام شد . اين منطقه داراي آب و هواي كوهستاني است و ارتفاع آن از سطح دريا 2100 متر مي باشد. حداكثر درجه حرارت مطلق آن5/38 درجه سانتيگراد در تيرماه و حداقل مطلق آن 5/12- درجه سانتيگراد در ديماه مي باشد. متوسط ساليانه بارندگي حدود 130 ميليمترمي باشد .
مراحل بهره برداري
جهت بهره برداري از گياه آنغوزه انجام سه مرحله زير ضروري مي باشد :
الف – مرحله پيچاندن : اين مرحله از اوايل تا اواخر ارديبهشت ماه وقتي كه برگهاي بوته هاي آنغوزه زرد مي شود و حالت شكنندگي خود را از دست مي دهند, انجام مي گردد براي انجام اين مرحله تمام بوته و گاهي يكي از برگهاي بوته كه از بقيه بزرگتر مي باشد را پيچانده و سنگي به وزن حدود يك كيلوگرم روي آن قرار مي گيرد تا به همين صورت خشك گردد . دليل اصلي انجام اين مرحله گم نشدن جاي بوته در مراحل بعد مي باشد . هر بهره بردارروزانه تقريبا هزار بوته را مي پيچاند و اين مرحله 5-4 روزطول مي كشد .
ب – مرحله كُشتن : در اين مرحله بوسيله تيشه مخصوصي چاله اي به عمق حدود 15 سانتيمتر در اطراف ريشه گيا ه حفر مي گردد و سپس با دست الياف اطراف طوقه كه بقاياي غلاف برگهاي سال قبل مي باشند را جدا كرده و دور مي اندازند. بعد خاك نرم اطراف گودال را دور ريشه مي ريزند هربهره بردار روزانه حدود 200 بوته را مي كشد . اين مرحله 20 روز به طول مي انجامد.
ج- مرحله تيغ زدن : در اين مرحله بوسيله كارد مخصوصي 15 مرتبه و به فاصله زماني هرچهار روز روش هاي تيغ زني مورد مطالعه برروي ريشه گياهان مورد مطالعه اجرا شد. اين مرحله دو ماه به طول مي انجامد و در هر بار تيغ زني ابتدا شيره تراوش شده از تيغ زني قبل توسط ابزاري بنام كلنت جمع آوري گرديد و سپس با كارد عمل تيغ زدن انجام شد.
روش هاي تيغ زني مورد مطالعه
پنج روش تيغ زني شامل روش عرضي ( سنتي ), يكطرفه , دو طرفه , برش طولي و تلفيقي (تركيبي از يكطرفه و برش طولي) در اين تحقيق مورد مطالعه قرار گرفتند (شكل 1). در روش عرضي پس از انجام مراحل پيچاندن و كشتن راس طوقه گياه 15 مرتبه و به فاصله زماني چهار روز بصورت عرضي تيغ زده شد . دراين روش جوانه انتهايي راس طوقه قطع شد . در روش يكطرفه نصف مقطع طوقه گياه را بصورت عرضي برش زده ( يك برش عمود بر محور ريشه و يك برش موازي با محور ريشه ) بنحوي كه جوانه راس طوقه حفظ گرديد. در روش دو طرفه جوانه انتهايي حفظ شده و دو برش به شكل نيم دايره بصورت عرضي دردو طرف جوانه ايجاد گرديد بدين ترتيب كه روش تيغ زني يكطرفه در دو طرف جوانه اجرا شد يعني سطح برش دو برابر روش يكطرفه بود . در روش طولي راس طوقه در طول مدت تيغ زني دست نخورده باقي ماند و چند سانتي متر پائين تر از آن يك برش بصورت طولي در يكطرف طوقه ايجاد گرديد . روش تلفيقي نيز تركيبي ازروشهاي يكطرفه و طولي بود بدين ترتيب كه اين دو روش هر دو همزمان بر روي يك بوته اجرا شدند.
طرح آماري و نمونه گيري
پنج روش تيغ زني ( تيمار) شامل برش عرضي , يكطرفه , دو طرفه, طولي و تلفيقي در پنج تكرار و در قالب طرح كاملا تصادفي مورد بررسي قرار گرفتند . بدين ترتيب كه قسمتي از مرتع كه از لحاظ ارتفاع از سطح دريا تمام نقاط آن وضعيت يكساني داشتند و از نظر ساير شرايط محيطي از قبيل خاك , تراكم بوته و ... شرايط يكنواختي در قسمتهاي مختلف آن حكمفرما بود, انتخاب گرديد . اين قطعه به پنج قسمت تقسيم شد ( تكرارها ) و در هر قسمت 10 گياه با هر روش ( تيمار ) بصورت تصادفي تيغ زده شد و شيره اين 10 گياه نيز در طول 15 مرتبه تيغ زني در يك
ظرف جداگانه جمع آوري گرديد . بدين ترتيب در هر يك از پنج قطعه 50 گياه و جمعا 250 گياه ( تعداد كل نمونه ها ) تيغ زده شد . كلا 25 ظرف جمع آوري شيرابه وجود داشت . شيرابه جمع آوري شده در هر ظرف در پايان دوره بهره برداري توزين و در پايان مرحله تيغ زدن گياهان تيغ خورده خاك داده شده و در بهار سال بعد تعداد گياهان سبز شده شمارش شدند . داده ها پس از آزمون نرماليته تجزيه آماري شدند. اين عمل با استفاده از نرم افزار Minitabو MSTATC انجام شد. مقايسه ميانگين ها با استفاده از آزمون چند دامنه اي دانكن انجام گرفت.
نتايج
اثر روشهاي تيغ زني بر عملكرد شيره
نتايج تجزيه واريانس تيمارها ( جدول 1) نشان ميدهد كه روشهاي تيغ زني ريشه آنغوزه بر عملكرد توليد شيرابه در سطح احتمال 1/0 درصد تفاوت معني داري دارد. بر اساس مقايسه ميانگينها (شكل 2) ميزان عملكرد توليد شيرابه در روشهاي عرضي ( شاهد ) , دو طرفه , يكطرفه , طولي و تلفيقي به ترتيب برابر با 94/62 , 64/59, 08/39 , 66/19و 38/42 گرم در هر بوته بود. روش تيغ زني عرضي ( شاهد ) كه در حال حاضر در ايران اجرا مي شود با روش دو طرفه از نظر ميزان عملكرد توليد شيرابه ( به ترتيب 94/62 و 64/59 گرم شيره) در سطح احتمال 1/0 درصد اختلاف معني داري نداشت . روشهاي تلفيقي و يكطرفه نيز از اين نظر اختلاف معني داري با يكديگر نشان ندادند. روش طولي كه همان روش مورد استفاده در تيغ زني گياه باريجه است در مورد آنغوزه مناسب تشخيص داده نشد, زيرا شيره دهي پس از چند بار تيغ زدن به شدت كاهش مي يابد و محل تيغ خورده خشك مي شود بطوريكه اين روش با اختلاف معني داري در كلاس آخر قرار گرفت و كمترين توليد را داشت .
اثر روشهاي تيغ زني بربقاي گياه
بر اساس نتايج تجزيه واريانس ( جدول 1) اثر روشهاي تيغ زني بر بقاي گياهان در سال بعد نيز در سطح احتمال 1/0 درصد تفاوت معني داري داشت. بطوريكه از 50 گياه تيغ خورده به هر روش,6, 43, 47, 48و 38 گياه (12, 86, 94, 96, 76, درصد) به ترتيب در روشهاي عرضي , دوطرفه , يكطرفه , طولي و تلفيقي باقي ماندند و در سال بعد مجددا سبز شدند و توليد پيكر رويشي كردند ( شكل 3 ) .
از آنجايي كه در چهار روش دو طرفه, يكطرفه,طولي و تلفيقي جوانه انتهايي كه در راس ريشه قرار دارد, قطع نميگردد, لذا در اين روش درصد بيشتري از گياهان نسبت به روش عرضي (شاهد) كه جوانه انتهايي به كلي قطع مي شود, قادر به ادامه حيات در سال بعد مي باشند. در اين رابطه شاد در سال 1374 گزارش كرد كه از 20 گياه آنغوزه كه به روش عرضي بهره برداري شدند هيچ كدام در سال بعد سبز نشدند. در حاليكه وي گزارش كرد 60 درصد گياهان تيغ زده شده به روش اريب قادر به ادامه حيات در سال بعد بودند .
جدول 1- تجزيه واريانس اثر روشهاي تيغ زني بر عملكرد توليد شيره و بقاي گياه آنغوزه
شكل 2- ميانگين شيرابه دهي هر بوته گياه آنغوزه در هر يك از روشهاي تيغ زني
شكل 3- ميانگين درصد زنده ماندن گياهان آنغوزه تيغ خورده با هر يك از روشهاي تيغ زني ريشه در سال بعد از بهره برداري
بحث و نتيجه گيري
از آنجا كه روش تيغ زني دو طرفه از نظر ميزان عملكرد شيره دهي( 64/59 گرم در هر بوته ) با روش عرضي (94/62 گرم در هر بوته ) تفاوت معني داري نشان نداد و از طرف ديگر بقاي گياهان در روش دو طرفه ( 86 درصد ) تفاوت معني داري در سطح احتمال 1/0 درصد با روش عرضي (12 درصد ) نشان داد . لذا اين روش ( دو طرفه ) جهت تيغ زني گياه آنغوزه توصيه مي گردد . چون ضمن اينكه اين روش از نظر آماري عملكرد شيره دهي مساوي با روش عرضي دارد, ادامه حيات درصد بيشتري ازگياهان بهره برداري شده را نيزدر مرتع امكان پذير مي سازد.
روش تيغ زني طولي با وجود بقاي بالاي گياهان در اين روش از نظر شيره دهي نتيجه خوبي نداشت ( 66/19 گرم در هر بوته ) و محل تيغ خورده پس از چند بار تيغ زدن دچار خشكيدگي مي شد و شيره دهي به شدت كاهش مي يافت.
در روش تيغ زني يكطرفه نيز بقاي گياهان بسيار خوب بود ( 94درصد ), اما عملكرد شيره دهي از نظر اقتصادي مطلوب نبود لذا اين روش توصيه نمي شود . روش تلفيقي نيز هم از نظر عملكرد شيرابه و هم از نظر بقاي گياهان نسبت به روش دوطرفه در سطح پائين تري قرار داشت و از اين لحاظ اختلاف معني داري در سطح احتمال 1/0 درصد با هم داشتند . كه اين روش نيز توصيه نمي شود .
به منظور مطالعه مقاومت به شوری در آنغوزه (Ferula assafoetida)، سه اكسشن (بشرویه، کاشمر و طبس) از این گونه در شرایط كشت هیدروپونیك تحت تیمار های مختلف شوری قرار داده شدند. جهت تعیین درصد و سرعت جوانه زنی، بذر گیاهان پس از ضد عفونی، تحت شرایط سرمای مرطوب 4 تا 5 درجه سانتی گراد به مدت 19 روز قرار گرفتند. بذرهای جوانه زده به لیوان های حاوی محلول غذایی منتقل و پس از طی یك هفته از رشد، گیاهچه ها به محیط كشت هیدروپونیك تحت شرایط تنش شوری (NaCl) منتقل گردیدند. آزمایش در قالب طرح کاملا تصادفی با 3 تیمار ( 0، 50 و 100 میلی مولار NaCl) و 3 تکرار انجام شد. گیاهان تحت تنش پس از اندازه گیری طول ساقه و ریشه، وزن تر و خشك آنها سنجیده شد. همچنین میزان عناصر سدیم، پتاسیم و كلسیم بعد از 15 روز و میزان تجمع پرولین ساقه و ریشه آنغوزه طبس در 4 مرحله زمانی (بعد از 1، 5، 10 و 15 روز) اندازه گیری شد. نتایج نشان داد كه اكسشن های مورد مطالعه آنغوزه تا غلظت 100 میلی مول NaCl، به شوری تحمل نشان می دهند. اكسشن های مختلف تحت تیمار شوری تفاوت معنی داری در شاخصهای طول ساقه، طول ریشه، وزن تر و خشك ساقه و ریشه، میزان عناصر و تجمع پرولین نسبت به همدیگر و شاهد نشان دادند. بیشترین کاهش رشد در برابر تنش شوری در مقایسه با شاهد در اكسشن کاشمر و کمترین کاهش در اكسشن بشرویه مشاهده گردید.
(Ferula assa-foetida L.)
آنغوزه با نام علمي Ferula assa-foetida L از گياهان دارويي مهم تيره چتريان است. اين گياه علفي, چند ساله و منوكارپيك است به طوري كه در طول رويش فقط يكبار به گل مي رود و سپس دوره رويشي آن خاتمه مي يابد. ريشه اين گياه شيره اي را در خود ساخته و ذخيره مي كند كه با عمل تيغ زدن مورد بهره برداري قرار ميگيرد. اين شيره مصارف دارويي داشته و جهت تهيه داروهاي ضد انگل, ضد تشنج و قاعده آور مورد استفاده قرار مي گيرد. اين مطالعه در مرتع آنغوزه منطقه خمروت شهرستان زرند ( واقع در شمال غرب كرمان ) به منظور تعيين بهترين روش تيغ زني براي گياه دارويي آنغوزه انجام شد . در اين تحقيق اثرات پنج روش تيغ زني عرضي ( شاهد ) , دو طرفه , يكطرفه , طولي و تلفيقي ( تركيبي از يكطرفه و طولي ) برروي عملكرد شيرابه دهي و بقاي گياه آنغوره در قالب طرح كاملا تصادفي در پنج تكرار مورد بررسي قرارگرفت . نتايج تجزيه واريانس نشان دادكه اثر تيمارها (روشهاي تيغ زني ) بر عملكرد شيرابه و بقاي گياهان تيغ خورده در سطح احتمال 1/0 درصد معني دار بود . ميانگين عملكرد توليد شيرابه در روشهاي تيغ زني عرضي ( شاهد ) , دو طرفه , يكطرفه, طولي و تلفيقي به ترتيب 94/62 , 64/59 , 08/39 ,66/19 و38/42 گرم در هر بوته بود و درصد سبز شدن ( بقا ) گياهان نيز به ترتيب 12, 86 , 94, 76, 96 درصد بود . از آنجايي كه روش تيغ زني دو طرفه از نظر عملكرد توليد شيرابه (64/59 گرم در بوته) با روش تيغ زني عرضي ( شاهد ) (94/62 گرم در بوته) تفاوت معني داري نشان نداد و از طرف ديگر بقاي گياهان در روش دوطرفه (86 درصد) تفاوت معني داري (درسطح احتمال 1/0درصد) با روش تيغ زني عرضي(12درصد) داشت, لذا روش دوطرفه جهت بهره برداري ازگياه آنغوزه توصيه مي شود.واژگان كليدي : آنغوزه , Ferulaassa-foetidaL, تيغ زني , بهره برداري , گياه دارويي , عملكرد , شيرابه, بقامقدمه
آنغوزه با نام علمي .Ferula assa-foetidaL از گياهان دارويي مهم تيره چتريان(1) مي باشد. اين گياه علفي, چند ساله و مونوكارپيك2 است به طوريكه در طول رويش فقط يكبار به گل اين گياه در نواحي باير، زمين هاي ماسه اي خشک و آهکي گرم مي رويد. اين گياه در ارتفاعات 2400-190 و در شيبهاي 70-15% با ميزان بارندگي در حدود 350-250 mm مي رويدبررسي روشهاي مختلف تيغ زني بر عملكرد و بقاي گياه دارويي آنغوزه
(Ferula assa-foetida L.)
آنغوزه با نام علمي Ferula assa-foetida L از گياهان دارويي مهم تيره چتريان است. اين گياه علفي, چند ساله و منوكارپيك است به طوري كه در طول رويش فقط يكبار به گل مي رود و سپس دوره رويشي آن خاتمه مي يابد. ريشه اين گياه شيره اي را در خود ساخته و ذخيره مي كند كه با عمل تيغ زدن مورد بهره برداري قرار ميگيرد. اين شيره مصارف دارويي داشته و جهت تهيه داروهاي ضد انگل, ضد تشنج و قاعده آور مورد استفاده قرار مي گيرد. اين مطالعه در مرتع آنغوزه منطقه خمروت شهرستان زرند ( واقع در شمال غرب كرمان ) به منظور تعيين بهترين روش تيغ زني براي گياه دارويي آنغوزه انجام شد . در اين تحقيق اثرات پنج روش تيغ زني عرضي ( شاهد ) , دو طرفه , يكطرفه , طولي و تلفيقي ( تركيبي از يكطرفه و طولي ) برروي عملكرد شيرابه دهي و بقاي گياه آنغوره در قالب طرح كاملا تصادفي در پنج تكرار مورد بررسي قرارگرفت . نتايج تجزيه واريانس نشان دادكه اثر تيمارها (روشهاي تيغ زني ) بر عملكرد شيرابه و بقاي گياهان تيغ خورده در سطح احتمال 1/0 درصد معني دار بود . ميانگين عملكرد توليد شيرابه در روشهاي تيغ زني عرضي ( شاهد ) , دو طرفه , يكطرفه, طولي و تلفيقي به ترتيب 94/62 , 64/59 , 08/39 ,66/19 و38/42 گرم در هر بوته بود و درصد سبز شدن ( بقا ) گياهان نيز به ترتيب 12, 86 , 94, 76, 96 درصد بود . از آنجايي كه روش تيغ زني دو طرفه از نظر عملكرد توليد شيرابه (64/59 گرم در بوته) با روش تيغ زني عرضي ( شاهد ) (94/62 گرم در بوته) تفاوت معني داري نشان نداد و از طرف ديگر بقاي گياهان در روش دوطرفه (86 درصد) تفاوت معني داري (درسطح احتمال 1/0درصد) با روش تيغ زني عرضي(12درصد) داشت, لذا روش دوطرفه جهت بهره برداري ازگياه آنغوزه توصيه مي شود.واژگان كليدي : آنغوزه , Ferulaassa-foetida L, تيغ زني , بهره برداري , گياه دارويي , عملكرد , شيرابه, بقامقدمه
آنغوزه با نام علمي .Ferula assa-foetidaL از گياهان دارويي مهم تيره چتريان(1) مي باشد. اين گياه علفي, چند ساله و مونوكارپيك2 است به طوريكه در طول رويش فقط يكبار به گل مي رود (سال پنجم يا ششم رويش ) و سپس دوره رويشي آن خاتمه مي يابد. ارتفاع اين گياه متفاوت و بين 2 تا 5/2 متر است. در انتهاي ساقه هاي اصلي و فرعي گلهاي زرد رنگ و مجتمع به صورت گل آذين چتر مركب پديدار مي شود. برگهاي قاعده ساقه اين گياه عموما گوشتدار, به طول متوسط 50 تا 60 سانتي متر و فاقد دمبرگ و منقسم به قطعاتي با تقسيمات فرعي دندانه دار يا لوبدار است ( 3و4 ). اين گياه بومي استپ هاي ايران و قسمتهايي از افغانستان مي باشد . در ايران اين گياه در استانهاي فارس , كرمان , خراسان , يزد , سمنان , هرمزگان , سيستان و بلوچستان , اصفهان , لرستان, كهكيلويه و بوير احمد و بوشهررويش دارد (2). قطر ريشه آنغوزه بين 10 تا 12 سانتي متر و طول آن 30 تا 40 سانتي متر مي باشد(3). صمغ استخراج شده از اين گياه كه با انجام عمل تيغ زني راس طوقه انجام مي گيرد, خاصيت دارويي دارد و منبع درآمد با ارزشي براي تعداد قابل توجهي از روستائيان و بهر ه برداران كشورمان مي باشد . تقريبا تمام اين صمغ آنغوزه داراي تركيبات دي , تري و تتراسولفيد , مشتقات كوماريني فئوتيدين3 , كامولونفرول4 , اپي ساماركاندين5 , آمبلي پرنين وكانفرول6 و ... مي باشد(7و10) . محققين در اسانس حاصل از شيرابه آنغوزه چندين تركيب مختلف شناسايي كردند(8و 9و 11).
از بخشهاي سبز گياه نيز به عنوان سبزي خورده مي شود(7). شيرابه آنغوزه داراي اثر ضد تشنج , قاعده آور و ضد انگل است . در رفع ييوست افراد مسن نيز كاربرد دارد(4و12) . براي اولين بار شخصي بنام كامفر7در سال 1687 ميلادي روش تيغ زني عرضي را در مراتع آنغوزه لارستان فارس اجرا كرد . سپس بوميان اين منطقه اين حرفه را آموختند واز آن زمان اين روش ( عرضي ) در ايران اجرا گرديده است( 1 ) . بدليل اينكه در روش تيغ زني عرضي پس از انجام مرحله پيچاندن و كشتن يك برش عرضي در راس طوقه گياه زده مي شود و جوانه انتهايي كه در اين ناحيه وجود دارد, قطع مي گردد , لذا اين روش تيغ زني به مرگ گياه مي انجامد . به همين جهت تراكم بوته هاي آنغوزه در مراتع به شدت پائين آمده و نسل اين گياه مفيد در معرض خطر انقراض قرار گرفته است . محمدي و عليها ( 1368) سه روش تيغ زني گياه باريجه1 ( گونه نزديك به آنغوزه ) را مورد بررسي قرار دادند . اين سه روش , برش عرضي , برش طولي و نربري ( قطع ساقه گلدهنده ) مي باشد. آنها گزارش كردند كه دربرش عرضي بدليل قطع جوانه انتهايي كه در راس طوقه وجود دارد گياه درسال بعد از تيغ زني قادر به ادامه حيات نمي باشد. دربرش طولي چون جوانه انتهايي ازبين نمي رود به ادامه حيات گياه صدمه اي وارد نمي گردد. در روش نربري چون فقط روي ساقه گل دهنده گياهاني كه درسال آخر عمر قرار دارند, اجرا مي گردد, لذا گياهان مرتع به مرحله بذر دهي نمي رسند و بدليل عدم تشكيل بذ ر نسل گياه در مرتع به مرور منقرض مي گردد.
شاد در تحقيق خود(1374) سه روش, دو برشه (يك روش عمود بر محور غده و دومي موازي با محور غده) , روش اريب و روش سنتي (عرضي) را مورد بررسي قرار داد. وي گزارش كرد كه از 20 گياه تيغ خورده به هر يك از روشهاي اول و دوم 12 گياه باقي ماندند و در سال بعد برگ توليد نمودند و در روش سنتي از 20 گياه تيغ خورده هيچ كدام قادر به رشد در سال بعد نبودند و همگي خشك شدند. هدف از انجام اين تحقيق يافتن روشي صحيح ازتيغ زدن ريشه است به طوري كه نه تنها حداكثر مقدار شيرابه كسب گردد و از نظر اقتصادي مقرون به صرفه باشد بلكه به ادامه حيات گياهان آنغوزه صدمه اي وارد نگردد.
مواد و روش ها
منطقه مورد مطالعه
اين تحقيق در منطقه اي بنام خمروت در 35 كيلومتري شمال شرق شهرزرند و 100 كيلومتري شمال غرب شهر كرمان انجام شد . اين منطقه داراي آب و هواي كوهستاني است و ارتفاع آن از سطح دريا 2100 متر مي باشد. حداكثر درجه حرارت مطلق آن5/38 درجه سانتيگراد در تيرماه و حداقل مطلق آن 5/12- درجه سانتيگراد در ديماه مي باشد. متوسط ساليانه بارندگي حدود 130 ميليمترمي باشد .
مراحل بهره برداري
جهت بهره برداري از گياه آنغوزه انجام سه مرحله زير ضروري مي باشد :
الف – مرحله پيچاندن : اين مرحله از اوايل تا اواخر ارديبهشت ماه وقتي كه برگهاي بوته هاي آنغوزه زرد مي شود و حالت شكنندگي خود را از دست مي دهند, انجام مي گردد براي انجام اين مرحله تمام بوته و گاهي يكي از برگهاي بوته كه از بقيه بزرگتر مي باشد را پيچانده و سنگي به وزن حدود يك كيلوگرم روي آن قرار مي گيرد تا به همين صورت خشك گردد . دليل اصلي انجام اين مرحله گم نشدن جاي بوته در مراحل بعد مي باشد . هر بهره بردارروزانه تقريبا هزار بوته را مي پيچاند و اين مرحله 5-4 روزطول مي كشد .
ب – مرحله كُشتن : در اين مرحله بوسيله تيشه مخصوصي چاله اي به عمق حدود 15 سانتيمتر در اطراف ريشه گيا ه حفر مي گردد و سپس با دست الياف اطراف طوقه كه بقاياي غلاف برگهاي سال قبل مي باشند را جدا كرده و دور مي اندازند. بعد خاك نرم اطراف گودال را دور ريشه مي ريزند هربهره بردار روزانه حدود 200 بوته را مي كشد . اين مرحله 20 روز به طول مي انجامد.
ج- مرحله تيغ زدن : در اين مرحله بوسيله كارد مخصوصي 15 مرتبه و به فاصله زماني هرچهار روز روش هاي تيغ زني مورد مطالعه برروي ريشه گياهان مورد مطالعه اجرا شد. اين مرحله دو ماه به طول مي انجامد و در هر بار تيغ زني ابتدا شيره تراوش شده از تيغ زني قبل توسط ابزاري بنام كلنت جمع آوري گرديد و سپس با كارد عمل تيغ زدن انجام شد.
روش هاي تيغ زني مورد مطالعه
پنج روش تيغ زني شامل روش عرضي ( سنتي ), يكطرفه , دو طرفه , برش طولي و تلفيقي (تركيبي از يكطرفه و برش طولي) در اين تحقيق مورد مطالعه قرار گرفتند (شكل 1). در روش عرضي پس از انجام مراحل پيچاندن و كشتن راس طوقه گياه 15 مرتبه و به فاصله زماني چهار روز بصورت عرضي تيغ زده شد . دراين روش جوانه انتهايي راس طوقه قطع شد . در روش يكطرفه نصف مقطع طوقه گياه را بصورت عرضي برش زده ( يك برش عمود بر محور ريشه و يك برش موازي با محور ريشه ) بنحوي كه جوانه راس طوقه حفظ گرديد. در روش دو طرفه جوانه انتهايي حفظ شده و دو برش به شكل نيم دايره بصورت عرضي دردو طرف جوانه ايجاد گرديد بدين ترتيب كه روش تيغ زني يكطرفه در دو طرف جوانه اجرا شد يعني سطح برش دو برابر روش يكطرفه بود . در روش طولي راس طوقه در طول مدت تيغ زني دست نخورده باقي ماند و چند سانتي متر پائين تر از آن يك برش بصورت طولي در يكطرف طوقه ايجاد گرديد . روش تلفيقي نيز تركيبي ازروشهاي يكطرفه و طولي بود بدين ترتيب كه اين دو روش هر دو همزمان بر روي يك بوته اجرا شدند.
طرح آماري و نمونه گيري
پنج روش تيغ زني ( تيمار) شامل برش عرضي , يكطرفه , دو طرفه, طولي و تلفيقي در پنج تكرار و در قالب طرح كاملا تصادفي مورد بررسي قرار گرفتند . بدين ترتيب كه قسمتي از مرتع كه از لحاظ ارتفاع از سطح دريا تمام نقاط آن وضعيت يكساني داشتند و از نظر ساير شرايط محيطي از قبيل خاك , تراكم بوته و ... شرايط يكنواختي در قسمتهاي مختلف آن حكمفرما بود, انتخاب گرديد . اين قطعه به پنج قسمت تقسيم شد ( تكرارها ) و در هر قسمت 10 گياه با هر روش ( تيمار ) بصورت تصادفي تيغ زده شد و شيره اين 10 گياه نيز در طول 15 مرتبه تيغ زني در يك
ظرف جداگانه جمع آوري گرديد . بدين ترتيب در هر يك از پنج قطعه 50 گياه و جمعا 250 گياه ( تعداد كل نمونه ها ) تيغ زده شد . كلا 25 ظرف جمع آوري شيرابه وجود داشت . شيرابه جمع آوري شده در هر ظرف در پايان دوره بهره برداري توزين و در پايان مرحله تيغ زدن گياهان تيغ خورده خاك داده شده و در بهار سال بعد تعداد گياهان سبز شده شمارش شدند . داده ها پس از آزمون نرماليته تجزيه آماري شدند. اين عمل با استفاده از نرم افزار Minitabو MSTATC انجام شد. مقايسه ميانگين ها با استفاده از آزمون چند دامنه اي دانكن انجام گرفت.
نتايج
اثر روشهاي تيغ زني بر عملكرد شيره
نتايج تجزيه واريانس تيمارها ( جدول 1) نشان ميدهد كه روشهاي تيغ زني ريشه آنغوزه بر عملكرد توليد شيرابه در سطح احتمال 1/0 درصد تفاوت معني داري دارد. بر اساس مقايسه ميانگينها (شكل 2) ميزان عملكرد توليد شيرابه در روشهاي عرضي ( شاهد ) , دو طرفه , يكطرفه , طولي و تلفيقي به ترتيب برابر با 94/62 , 64/59, 08/39 , 66/19و 38/42 گرم در هر بوته بود. روش تيغ زني عرضي ( شاهد ) كه در حال حاضر در ايران اجرا مي شود با روش دو طرفه از نظر ميزان عملكرد توليد شيرابه ( به ترتيب 94/62 و 64/59 گرم شيره) در سطح احتمال 1/0 درصد اختلاف معني داري نداشت . روشهاي تلفيقي و يكطرفه نيز از اين نظر اختلاف معني داري با يكديگر نشان ندادند. روش طولي كه همان روش مورد استفاده در تيغ زني گياه باريجه است در مورد آنغوزه مناسب تشخيص داده نشد, زيرا شيره دهي پس از چند بار تيغ زدن به شدت كاهش مي يابد و محل تيغ خورده خشك مي شود بطوريكه اين روش با اختلاف معني داري در كلاس آخر قرار گرفت و كمترين توليد را داشت .
اثر روشهاي تيغ زني بربقاي گياه
بر اساس نتايج تجزيه واريانس ( جدول 1) اثر روشهاي تيغ زني بر بقاي گياهان در سال بعد نيز در سطح احتمال 1/0 درصد تفاوت معني داري داشت. بطوريكه از 50 گياه تيغ خورده به هر روش,6, 43, 47, 48و 38 گياه (12, 86, 94, 96, 76, درصد) به ترتيب در روشهاي عرضي , دوطرفه , يكطرفه , طولي و تلفيقي باقي ماندند و در سال بعد مجددا سبز شدند و توليد پيكر رويشي كردند ( شكل 3 ) .
از آنجايي كه در چهار روش دو طرفه, يكطرفه,طولي و تلفيقي جوانه انتهايي كه در راس ريشه قرار دارد, قطع نميگردد, لذا در اين روش درصد بيشتري از گياهان نسبت به روش عرضي (شاهد) كه جوانه انتهايي به كلي قطع مي شود, قادر به ادامه حيات در سال بعد مي باشند. در اين رابطه شاد در سال 1374 گزارش كرد كه از 20 گياه آنغوزه كه به روش عرضي بهره برداري شدند هيچ كدام در سال بعد سبز نشدند. در حاليكه وي گزارش كرد 60 درصد گياهان تيغ زده شده به روش اريب قادر به ادامه حيات در سال بعد بودند .
جدول 1- تجزيه واريانس اثر روشهاي تيغ زني بر عملكرد توليد شيره و بقاي گياه آنغوزه
شكل 2- ميانگين شيرابه دهي هر بوته گياه آنغوزه در هر يك از روشهاي تيغ زني
شكل 3- ميانگين درصد زنده ماندن گياهان آنغوزه تيغ خورده با هر يك از روشهاي تيغ زني ريشه در سال بعد از بهره برداري
بحث و نتيجه گيري
از آنجا كه روش تيغ زني دو طرفه از نظر ميزان عملكرد شيره دهي( 64/59 گرم در هر بوته ) با روش عرضي (94/62 گرم در هر بوته ) تفاوت معني داري نشان نداد و از طرف ديگر بقاي گياهان در روش دو طرفه ( 86 درصد ) تفاوت معني داري در سطح احتمال 1/0 درصد با روش عرضي (12 درصد ) نشان داد . لذا اين روش ( دو طرفه ) جهت تيغ زني گياه آنغوزه توصيه مي گردد . چون ضمن اينكه اين روش از نظر آماري عملكرد شيره دهي مساوي با روش عرضي دارد, ادامه حيات درصد بيشتري ازگياهان بهره برداري شده را نيزدر مرتع امكان پذير مي سازد.
روش تيغ زني طولي با وجود بقاي بالاي گياهان در اين روش از نظر شيره دهي نتيجه خوبي نداشت ( 66/19 گرم در هر بوته ) و محل تيغ خورده پس از چند بار تيغ زدن دچار خشكيدگي مي شد و شيره دهي به شدت كاهش مي يافت.
در روش تيغ زني يكطرفه نيز بقاي گياهان بسيار خوب بود ( 94درصد ), اما عملكرد شيره دهي از نظر اقتصادي مطلوب نبود لذا اين روش توصيه نمي شود . روش تلفيقي نيز هم از نظر عملكرد شيرابه و هم از نظر بقاي گياهان نسبت به روش دوطرفه در سطح پائين تري قرار داشت و از اين لحاظ اختلاف معني داري در سطح احتمال 1/0 درصد با هم داشتند . كه اين روش نيز توصيه نمي شود .