[معماری اسلامی]:پژواك در فضاي تهي- اهميت خلاء در هنر اسلامي

اهميت فضاي خالي در هنرمعماري اسلامي
يكي از پيامد هاي ارتباط نزديك و عميق ميان اصول معنوي و متافيزيكي اسلام و هنر اسلامي در تمام جنبه هاي آن،و يكي از نتايج اصل متافيزيكي ” توحيد“،اهميت معنوي فضاي خالي است.كاربرد فضاي خالي در هنر اسلامي يكي از مهم ترين ثمرات مستقيم اصل متافيزيكي توحيد در هنر است(كه البته تنها نتيجه اين اصل هم نيست)،چون تقريبآ تمام جنبه هاي مختلف هنر اسلامي،به نحوي از انحاء با اصل و شاخه هاي آن در جهان كثرت ارتباط دارد.
اصل توحيد به صراحت در كلمه شهادت،يعني لااله الا الله متجلي است.اين اصل يكي از عميق ترين قواعد رمزي متافيزيكي است و واجد جنبه ها و سطوح معنايي متفاوتي است، كه در اينجا به طور مستقيم با دوتاي آنها سر و كار داريم.اولين آنها تأكيد بر سرشت گذرا و غير اصيل ما سوي الله،يعني كل نظام خلقت است كه در اين ميان،عالم ماده از ساير عوالم ناپايدارتر است.دومين آنها بر«غيريت» حقيقت مطلق تأكيد مي كند، و به عبارت ديگر، بر اين حقيقت كه خداوند كاملآ وراي تمام آن چيز هايي قرار دارد كه ذهن و حواس عادي به عنوان واقعيت،به مفهوم رايج كلمه،مي شناسد و اين با كلمه « اله» كه خداوند كاملآ وراي تمام آن چيز هايي قرار دارد كه ذهن و حواس عادي به عنوان واقعيت، به مفهوم رايج كلمه،مي شناسد و اين با كلمه « اله»در قاعده فوق متناظر است.طبق تعبير اول، اگر پروردگار را « جوهر غايي‌» يا « وجوب ناب» فرض كنيم ، و به ياد داشته باشيم كه در اصطلاح متافيزيك اسلامي، اين امكان هست كه « وجود » را « شئ » بناميم، لاجرم جنبه اي از نيستي يا خلأ وجود دارد كه در طبيعت كل نظام خلقت نهفته است و پيامد مستقيم اين حقيقت است كه،علي الاطلاق، فقط خداوند واقعي است.طبق تعبير دوم، اگر اشيا را به مفهوم متداول تلقي كنيم، آنگاه خلأ، يعني آنچه از اشيا تهي است، يه صورت اثر و پژواك حضور خداوند در نظام هستي جلوه مي كند، زيرا از طريق نفي « اشيا » در واقع به آنچه وراي همه چيزهاست اشره دارد.بنابرابن فضاي خالي مظهر تنزه و تعالي پروردگار و حضور او در تمام اشيا است. اين اصل اساسي متافيزيكي كه بر پايه « شهادت » بتا شده، و نيز امتناع اسلام از اينكه منظر خود را بر مفهوم خدا ـ انسان، مبتني سازدـامتناعي كه خود با تأكيد اسلام بر وحدت همخواني دارد ـ عميقآ بر نقش مهمي دلالت مي كنند كه فضاي خالي (خلأ) در هنر اسلامي ايفا مي كند و اهميت معنوي آن را در مقام نمادي قدرتمند در هنر و معماري توضيح مي دهند.
هنر اسلامي همواره در پي آن بوده است تا فضايي بيافريند كه در آن بر سرشت موقت و گذراي اشياي مادي تأكيد شود و تهي بودن اشيا مورد توجه قرار گيرد.اما اگر قرار بود اشيا به كلي غير واقعي و مطلقآ هيچ باشند، در آن صورت اصولآ شئ وجود پيدا نمي كرد و هنري نبود كه در مودر آن بحث شود.اما واقعيت امر در تماميت خود در بر دارنده جنبه وهمي اشياء، اشياء به مثابه بازتاب ها و مظاهر مثبت مراتب عالي تر هستي، و نيز خود حقيقت مطلق است.بايد به هر دو اين جنبه ها تأكيد شود.يكي با فضاي خالي متناظر است، ديگري با ماده ، فرم، رنگ و ... « مثبت » كه در اثر هنري به كار مي آيد. اين دو در كنار يكديگر تجسم بخش هستي كامل هر شئ ، زاينده عدم واقعيت آن و مبين واقعيت ذاتي آن در مقام مظهري مثبت و كليتي هماهنگ هستند.كنار هم قرار گرفتن اين دو جنبه را به روشني مي توان در نقوش اسليمي كه مشخصه هنر اسلامي است مشاهده كرد، كه در آن، فضاي منفي و « فرم » مثبت به طور برابر نقشي اساسي دارند.نقوش اسليمي اين امكان را براي فضاي خالي فراهم مي آورد كه به قلب ماده نفوذ كند، تيرگي را از آن بزدايد و آن را در برابر « نور الهي » شفاف سازد و به روح اجازه مي دهد تا تنفس كند و بسط يابد.
نقش اسليمي به همين ترتيب، از طريق بسط و تكرار فرم هايي كه با فشاي خالي در هم آميخته است، از ثابت ماندن نگاه در يك نقطه و محصور شدن ذهن در انواع خاص انجماد و تبلور ماده جلوگيري مي كند و به چشم و ذهن آزادي عمل مي بخشد. البته ايت استنكاف از يكي دانستن هر گونه فرم محسوس با الوهيت،حتي به صورتي نمادين،همان قدر در اصرار اسلام بر وحدت والهي ريشه دارد كه فقدان شمايلي كه بتواند نماد خداـانسان يا تجسد الوهيت قرار گيرد، چنان كه در ساير سنتها يافت مي شود. از آنجا كه در اسلام ايماژي قدسي به تعبيري كه در مسيحيت هست موجود نيست، انسان يا تجسد الوهيت قرار گيرد، چنان كه در ساير سنتها يافت مي شود.از آنجا كه در اسلام ايماژي قدسي به تعبيري كه در مسيحيت هست موجود نيست، انسان به هيچ وجه با يكي دانستن خود با ايماژ خدا- انسان چنين نمود ظاهري پيدا نمي كند.نقش كردن چهره « انسان كامل » كه نزديك ترين تصور در اسلام به تصور خدا- انسان در اديان ديگر است ، همچون تصوير كردن الوهيت منع شده است.بنابر اين انسان بايد ذهن خود را درون خويش متمركز كند و آرامش باطني داشته باشد، زيرا فقط از طريق اين آرامش دروني و تفكر مي تواند نسبت به پروردگار آگاهي پيدا كند.
پرهيز از شمايل در اسلام كه امكان تجسم حضور الهي را در تصوير يا شمايل منتفي مي سازد، عامل مهمي در تشديد اهميت معنوي فضاي خالي در ذهن مسلمانان است. فضاي خالي از اين طريق و نيز به واسطه اصل متا فيزيكي توحيد به عنصري قدسي در هنر اسلامي بدل شده است.پروردگار و تجليات او با هيچ مكان، زمان يا شئ خاص يكسان پنداشته نمي شود.لذا حضور او فراگير است، همانطور كه در قرآن مي فرمايد: « پس به هر طرف رو كنيد، به سوي خدا رو آورده ايد. »( بقره‌، 115).بنابراين تهي بودن در هنر مترادف نجلي امر قدسي مي شود.مسجد، چه بناي ساده اي مربوط به دوران قديم همچون مسجد دامغان باشد، يا مسجد ويران شده دماوند ، يا مساجد پر زينتي چون مساجد شهر هاي فاس ، اصفهان، مشهد يا لاهور، به واسطه تهي بودنش حس « حضور الهي » را القا مي كند. همانطور كه پيشتر توضيح داده شد، اين امر در مورد نوع اول مساجد از طريق غياب شكل ها و رنگ هاي مختلف، و در مورد دوم از طريق طرح هاي هندسي و گل و گياه، استفاده از رنگهاي مختلف ، و در مورد دوم از طريق طرح هاي هندسي و گل و گياه، استفاده از رنگها،بكارگيري انواع نقوش اسليمي ، و نيز به مدد خوشنويسي تحقق يافته است.در مورد خوشنويسي بايد گفت كه نقوش منفي تقريبآ به اندازه نقوش مثبت واجد اهميت هستند و اين مسئله چه در خط كوفي و چه در خط شكسته به خوبي متجلي است. بسياري از شيوه هاي خوشنويسي همان قدر كه به دليل سبك و سياق هود خط مشهورند، به واسطه نقوش ناشي از فضا هاي خالي اشتهار دارند.نمونه هايي از اين استفاده مثبت از فضاي خالي در نقوش و خوشنويسي در آثار هنري مختلف از طرح هاي مناره هاي سلجوقي در ايران گرفته تا پنجره هاي كاخ خاي مراكش به وفور ديده مي شود.

مي توان گفت از طريق خوشنويسي و نيز نقش هاي اسليمي و هندسي، نوعي آگاهي نسبت به ارتباط ميان فضاي خالي و حضور الهي در هنر اسلامي حاصل مي آيد كه با نگرش معنوي نسبت به « فقر » ارتباطي نزديك دارد.تمامي هنر هاي اسلامي كه هنر ايراني داراي برجسته ترين نمونه هاي آن است، حتي از طريق اشياء مادي مؤيد اين آيه قرآن است كه : « خدا غني و بي نياز است و شما فقير و نيازمنديد »(محمد، 38‌). حتي هنر پر زرق و برق ايران عصر صفوي يا آندلس (اسپانياي كنوني) عصر بني اميه هم مي تواند بيانگر اين « فقر » باشد و به اين اصل وفادار بماند كه فضاي خالي نماد امر قدسي و دروازه اي است كه حضور الهي از طريق آن به نظام مادي كه محيط بر انسان در سفر زميني اوست، داخل مي شود.
به اين ترتيب فضاي خالي اثر محدود كننده فضاي كيهاني بر انسان را حذف مي كند،چون هروقت و هر جا حجاب جسم برداشته مي شود،نورالهي به درون مي تابد. بودن در اتاقي فاقد هرگونه اثاه،نشستن بر فرشي با طرحي سنتي كه با نقش هاس اسليمي و شكل هاي استيليزه بافته شده است، حضور در مسجدي كه از ظريق سادگي يا تزييناتش كه آن هم بر پايه اهميت فضاي خالي و خلأ بنا شده و تجسم بخش كثرت در وحدن اس و مترادف با كسب تجربه اي معنوي نسبت به فضاي خالي به مدد هنر است و اين تجربه به نوعي بسط(« انشراح») راه مي برد كه اثر قبض كيهاني بر جان انسان را زايل مي كند و انسان را در برابر پروردگار قرار مي دهد و او را از حضور فراگير پروردگار آگاه مي سازد.

اهميت مثبت فضاي خالي را در ضمن بايد در نقشي ديد كه فضا در معماري و شهرسازي ايفا مي كند.در معماري غربي ادوار مختلف، چه دوره كلاسيك،قرون وسطا يا عصر حاضر ، فضا با شكل مثبتي چون شاختمان با مجسمه تعريف مي شود، شئ است كه فضاي اطراف خود را تعريف مي كند و به اين فضا معنا و هدف خاصش را مي بخشد. در معماري اسلامي، ،فضا حسي منفي دارد.فضا نه با شئ مثبت ، بلكه با عدم حضور جسمانيت يا ماديت تعريف مي شود.اين هم جنبه اي ديگر از فضاي خالي، يا به بيان بهتر، « فضاي منفي » است.ارتباط نزديكي كه بين هنر و كيهان شناسي سنتي وجود دارد به ما امكان مي دهد تا اين برداشت از فضا در هنر و معماري اسلامي را با توسل به تعريف فضا در آثار محققان مسلمان در مورد كيهان ونجوم بهتر درك كنيم.
در بيشتر مكاتب كيهان شناسي اسلامي، بالاترين فلك فضاي زير خود را تعريف مي كند و لذا « آنچه فضا را محدود و تعريف مي كند» ( محدّد) ناميده مي شود.فضاي كيهاني در نسبت با سطح داخلي دورترين فلك تعريف مي شود، نه در نسبت با هر شئ مثبتي چون زمين يا سيارات ديگر. تو گويي فضا از فضاي مادي خلقت بريده شده و بيشتر در ارتباط با سطحي كه محيط بر آن است درك مي شود تا شئ كه محاز در آن است.البته فضا تعلريف كيهان شناختي ديگر هم دارد و نويسندگان مسلمان در تعريف فضا اتفاق نظر ندارند. اما ديدگاهي كه به آن اشاره شد بيش از بقيه مورد توافق است و دقيقآ همين ديدگاه است كه موارد متناظر و كاربردش را در هنر پيدا مي كند.



فضا در معماري و شهرسازي اسلامي دقيقآ به همان ضيوه فوق در نسبت با سطوح داخلي فرم هاي محيط بر آن تعريف مي شود، و نه در نسبت با شئ مثبت محسوس.فضا في نفسه منفي است و با نماد معنوي فضاي خالي مستقيمآ مرتبط است.ديوار هاي داخلي باغ است كه فضاي داخلي باغ ايراني را تعريف مي كند،نه هيچ شئ يا عمارت يا حوضي كه در وسط آن قرار گرفته باشد.به همين ترتيب، در شهر هاي سنتي،ديوار هاي ساختار هاي اطراف است كه فضاي بازار را شكل مي دهد.در عبور از گذر هاي باريك اين بازار،فضا كه مترادف با غياب جسمانيت است و در نتيجه با فضاي خالي يكسان به نظر مي رسد،همچون مسيري است كه در تراكم فرم هاي مادي گشوده شده است تا روح بتواند در جهاني كه بدون آن گذر هاي باريك خفقان آور مي شود تنفس كند.اهميت ويژه گسترش اين فضاي منفي كه اغلب در صحن مسجد كه فضاي باريك تر بازار يا خيابان به آن ختم مي شود و همچون در حياط خانه هاي شخصي كه خيابان ها و فضا هاي باريك به انها منتهي ميگردند اتفاق مي افتد، از اينجا ناشي مي شود.



آنكه حس فضا را در خيابان هاي شهر فاس يا بازار اصفهان تجربه كرده باشد، با منتهي شدن ناگهاني اين فضا به صحن وسيع يك مسجد، خانه يا ميداني كه به شكل سنتي احداث شده، يه طور بيواسطه شادي و انبساطي در خود احساس مي كند.براي فرد مسلمان اين احساس همواره با تشديد آگاهي نسبت به حضور الهي همراه است كه اين امر هميشه نشاط آفرين است.تصادفي نيست كه واژه « انبساط »در زبان عربي و فارسي هم به معناي گشايش و هم به مفهوم نشاط است،و اينكه تشديد ايمان و تجربه معنوي در اسلام، به تعبير قرآن، با انبساط سينه يا « انشراح الصدر » همراه است.معماران و طراحان شهري مسلمان كه كار خود را بر معناي مثبت فضاي خالي در تفكر ديني اسلامي مبتني مي ساختند،با به كارگيري ماهرانه فضاي منفي مي توانستند فضايي خلق كنند كه در آن صرف غياب جسمانيت يا به درونگرايي و تفكر منتهي مي شد،كه نمونه آن را در بناي باغهاي ايراني شاهد هستيم، يا به انبساط و نشاطي روحاني مي انجاميد كه در فضاهاي مساجد بزرگ مشرف به فضاي بسته و منفي بازار و خيابان هاي شهر هاي سنتي اسلامي احساس مي كنيم.
بنابراين فضاي خالي، چه در هنر و چه در معماري اسلامي، از طريق شفاف كردن ماده و آشكاركردن سرشت فاني آن، و در عين حال در آميختن حضور الهي با اشكال مادي،نقشي مثبت ايفا مي كند.چون در اسلام الوهيت هرگز تنزل يا تجلي مادي يا تجسد در قالب خاصي پيدا نكرده است، در ذهن مسلمانان همواره مطلق و نامحدود باقي مانده است.در نتيجه، در عين حال كه به خودي خود كمال و غناي تام تمام است،در نظر مردمي كه در جهان مادي زندگي مي كنند به صورت واقعيتي چنان متعالي و منزه و وراي امر مادي جلوه مي كند كه حضور او رادر اين جهان فقط به مدد فضاي خالي مي توان حس كرد.بنابراين بكارگيري فضاي خالي در هنر اسلامي،در كنار استفاده از سمبوليسم هندسي و ديگر اشكال تمثيل پردازي انتزاعي،به يگانه ابزار نشان دادن وحدت از طريق هنر و معماري بدل گرديد،وحدتي كه در همه جا حضور دارد و در عين حال وراي همه چيز است.هنر اسلامي با بكارگيري فضاي خالي در هنر هاي تجسمي،كه بي شباهت به استفاده از سكوت در موسيقي و شعر نيست،محملي شد براي بيان آن معنويتيكه در يطن اسلام جاي دارد،وحدتي كه سرآغاز و غايت القصواي ايمان است، چنانچه استاد تصوف محمود شبستري سروده است:



يكي بين و يكي گوي و يكي دان بدين ختم آمد اصل و فرع ايمان

« گلشن راز»

برگرفته از كتاب هنر و معنويت اسلامي
boutigha.blogfa.com

پژواك در فضاي تهي- اهميت خلاء در هنر اسلامي

پژواك در فضاي تهي- اهميت خلاء در هنر اسلامي

پژواك در فضاي تهي

اهميت خلاء در هنر اسلامي


آنچه كه در ادب و تفكر اسلامي هنر ناميده مي شود با تلقي غربيان از هنر، تفاوت ماهوي دارد. بدين بيان كه هنري كه در اسلام بسط و ظهور يافته است، در ذات خود ديني بوده و در پرتو حضور ديني حاصل آمده است. به بيان ديگر در هنر اسلامي امر محسوس و جهان تماشا، اصالت نداشته و صرفا بدان اكتفا نشده است، به طوري كه هر چيزي در عالم محسوس در نزد هنرمند آيه و نشانه اي است براي حقايقي برتر. در تمدن اسلامي زيبايي را چهره حقيقت دانسته اند، لذا زيبايي شناس كسي است كه با حقيقت، وجود و هستي ارتباط دارد، يعني در عين حال كه زيبايي شناس است، اهل الهيات و سير معنوي و عرفان نيز هست. بنابراين تفكر در باب هنر اسلامي نيازمند شمول انديشه بر تمامي حوزه هاي معرفتي اسلامي است به عبارت ديگر هنر در اسلام به عنوان مقوله اي جدا و منفك هرگز تحقق نداشته است. بنابراين عناصر و مولفه هاي زيبايي شناختي آثار هنري اسلامي از ويژگي هايي برخوردار است كه كاملا با ملاك هاي علم استتيك غربي متفاوت است. يكي از اين ويژگي ها، مفهوم خلا است كه مولف دانشمند اين مقاله با نگاهي دروني سعي بر توصيف نقش و اهميت آن در شكل گيري بعضي از آثار هنري اسلامي دارد.

***

اهميت معنوي خلاء يكي از پيامدهاي رابطه عميق و دقيق معنويت و مباني متافيزيكي اسلام و هنر اسلامي است در همه وجوهش. خلاء از ثمرات مباني متافيزيكي توحيد است. كاربرد خلاء يكي از نتايج بسيار مهم و بلافصل اصل متافيزيكي توحيد است براي هنر (اگرچه اين تنها ثمره اصل توحيد نيست)؛ چراكه تقريباً هر صورتي از هنر اسلامي به نحوي از انحاء با اين اصل يا پيامدهاي اين اصل در جهان كثرات پيوند دارد.(1)

نظريه توحيد به صورت بسيار آشكاري در شهادت و گواهي به ايمان اسلامي يا لا اله الا الله (هيچ خدايي جز الله موجود نيست) جلوه گر شده است. اين صورت بندي هاي بسيار عميق متافيزيكي داراي وجوه و لايه هاي معنايي بسياري است. از آن ميان دو مورد مستقيما به كار ما مي آيد. اولين آن دو، بر خصوصيت گذرا و ناپايداري هر آنچه غير خدا (ما سوي الله) است و بنابراين بر نظم مخلوق خاصه موجوداتي كه ناپايدارتر و خلل پذيرترند، تاكيد دارد. دومين بر غيريت / ديگربودگي آن كسي كه واقعيت قصوي است، تاكيد مي ورزد؛ يعني بر اين حقيقت پاي مي فشارد كه خداوند، مطلقا در فراسوي همه ذهن هاي متعارف و همچنين مفاهيمي جاي گرفته كه اصطلاحا مي توان آن ها را واقعيت ناميد و بر لغت (الله) كه بري از هر صورتي است قابل انطباق است. مطابق تاويل اول اگر ما خداوند را به مثابه جوهر نهايي(2) يا وجود محض لحاظ كنيم به خاطر داشته باشيم كه در ترمينولوژي متافيزيك اسلامي جايز است كه هستي به مثابه چيز (الشي) لحاظ شود بنابراين جنبه اي از هيچي و نيستي يا خلاء در ذات هر نظم مخلوقي نهفته است و آن نتيجه بلافصل اين حقيقت است كه در حاق واقعيت تنها خداوند است كه واقعيت دارد. مطابق تاويل دوم، اگر ما به اشيا به عنوان چيزها به معناي معمول لفظ نظر كنيم خلاء يا آن چيزي كه از شيئيت بي بهره است اثر و پژواكي است از خداوند در نظم مخلوق. چراكه به واسطه بي بهرگي از شيئيت به آن فراسو و بري از همه اشيا اشاره دارد. بنابراين خلاء سمبل يا نشانه اي است كه استعلاء و حضور خداوند در اشيا را با هم نشان مي دهد. اين اصل اساسي متافيزيكي استوار است بر شهادت و استنكاف اسلام از اين كه چشم انداز خويش را بر مفهوم انسان خدا قرار مي دهد. خودداري و استنكافي كه خود به طور دقيقي وابسته به تاكيد اسلام بر توحيد است. شهادت و استنكاف دلايل بسنده اي براي نقش و اهميت خلاء در هنر اسلامي مهيا مي سازند و اهميت خلاء را به مثابه سمبل و نشانه اي قدرتمند در هنر و معماري تبيين مي كند.

هنر اسلامي همواره در جست وجوي آن است تا حال و هوايي فراهم كند كه در آن گذرايي و ناپايداري، شأن اشياي مادي برجسته شود و نيز عبث گونگي و بي محتوايي اشيا و اعيان مورد تاكيد قرار گيرد. اما اگر اشيا كاملا غير واقعي و به تمامه هيچ باشند، موضوعاتي باقي نخواهد ماند تا از آن ها آغاز كرد و [در نتيجه] هنري نيز نمي ماند تا درباره اش سخن گفت. به هر حال جهان با همه وسعت هم وجه موهوم وجود انعكاسي اشيا را و هم نشانه ها و سمبل هاي مويد قوانين برتر واقعيت و نيز نهايت واقعيت قصواي في نفسه را در بر گرفته است. هر دو جنبه بايد مورد تاكيد قرار گيرد. يك وجه بر خلاء تطبيق مي كند و وجه ديگر جنبه مثبت و ايجابي ماده، فرم، رنگ و ساير مواردي را كه در اثر هنري به كار مي رود، مورد تاكيد قرار مي دهد. هر دو با هم غناي واقعي شيء را به تصوير مي كشند و جنبه غير واقعي آن را به مثابه نشانه يا سمبلي ايجابي و مثبت در كلي هماهنگ روشن مي كنند. نمونه آشكار تركيب اين دو وجه در سبك اسليمي است. جايي كه فضاي منفي و فرم مثبت هر دو نقش كليدي برابري را بازي مي كنند.

سبك اسليمي خلاء را قادر ساخت كه به قلب كار وارد شود تا آن كه ابهام را كنار گذارد و آن را در مقابل نور الهي روشن و شفاف كند. به واسطه كاربرد سبك اسليمي، در همه فرم هايش خلاء به همه وجوه مختلف هنر اسلامي وارد شد و سنگيني نفس گير را از دوش اشياي مادي برداشت و به روح اجازه داد تا نفس بكشد و شكوفا شود.

سبك اسليمي همچنين از طريق بسط و تكرار فرم ها با خلاء ارتباط برقرار مي سازد و چشم را از سكون و ماندن در يك مكان و ذهن را از حبس شدن در بند موضوعات منجمد و متبلور نجات مي دهد. اين گريز از تشبه به جسد ولو به صورت نمادين بر هر شكل انضمامي از الوهيت، همان قدر از تاكيد اسلامي بر وحدت الوهي نشات مي گيرد كه از غياب هر شمايلي كه خدا انسان را نمادينه مي سازد يا تجسدي كه در ديگر سنت ها يافت مي شود، چراكه تصاويرمقدس آن چنان كه در مسيحيت يافت مي شود در اسلام ديده نمي شود، انسان نمي خواهد كه به هر طريق ممكني با تصوير كردن انسان كامل خويش را مطرح كند. ممنوعيت و حرمت نقاشي كردن تصوير انسان كلي (انسان كامل) كه نزديك ترين مصداق اسلامي براي خدا پادشاه در ساير مذاهب است، به اندازه حرمت تصوير كردن الوهيت است. بنابراين انسان بايد به جانب درونش تمركز كند و آرام و آسوده در خود فرو رود، چراكه تنها از طريق در خود غرقه شدن و تفكر دروني است كه او مي تواند از الوهيت آگاهي يابد.

منع شمايل نگاري(3) كه امكان تشخيص حضور الهي را در تصوير يا شمايل نفي مي كند، شاهد معتبري است تا اهميت معنوي خلاء را در ذهن مسلمان تشديد كند. به همين خاطر به مانند آنچه در اصل متافيزيكي توحيد ديده مي شود، خلاء به عنوان عنصري مقدس وارد هنر اسلامي مي شود(4). خدا و وحي اش در بند هيچ مكان، زمان يا موضوعي نمي تواند باشد. از اين روست كه حضورش همه جا گير است. او همه جا حاضر است؛ به هر سو كه شخص رو كند. چنانچه آيه قرآني تصريح دارد هر جا رو كنيد جلوه خداوند است . بنابراين خلاء در هنر با تجلي مقدس همسنگ و برابر است. به عنوان مثال مسجد خواه چون مسجد دامغان باشد كه اخيرا در دماوند از بين رفته و يا پر تزئين و پر زينت باشد از آنگونه كه مسجد فيض، اصفهان، مشهد يا لاهور، قادرند حس حضور الوهيت را به مدد خلاء (به مخاطب) انتقال دهند. چنانچه بيشتر خاطر نشان كرديم اين حس خلاء در مورد اول به مدد غيبت واقعي فرم ها و رنگ هاي گوناگون و در مورد دوم به واسطه طرح هاي گل دار و هندسي، استفاده از رنگ، استفاده از سبك اسليمي با همه گوناگوني اش و نيز به مدد خوشنويسي به دست مي آيد. در مورد خوشنويسي بايد گفت كه الگوهاي منفي تقريباً به اندازه الگوهاي مثبت اهميت دارند به ويژه در شكل كوفي و گونه افراطي اش در شكل شكسته نمود مي يابد. بسياري از طرح هاي خوشنويسي صرفا به اين مشهورند كه الگوهاي فضاهاي خالي آفريده اند تا جايي كه خطوط توسط خود نوشته ها دنبال و طراحي مي شوند. نمونه چنين استفاده مثبتي از خلاء در الگوهاي خوشنويسي فراوان است از طرح هاي مينياتوري سلجوقي در ايران گرفته تا شيشه هاي پنجره در قصر هاي مغرب. مي توان گفت كه به مانند سبك اسليمي و الگوهاي هندسي از طريق خوشنويسي مي توان به رابطه خلاء و حضور الهي كه در هنر اسلامي به دست مي آيد آگاهي يافت. آگاهي كه پيوند تنگاتنگي با نگره معنوي فقر دارد. هنر ايراني و همه هنرهاي اسلامي موارد قابل ملاحظه بسياري را هرچند از طريق موضوعات مادي در خود جاي داده اند كه مويد و مصدق اين آيه قرآني هستند: خداوند غني است و شما بي چيزيد . حتي هنر پرزرق و برق صفوي ايراني و اميه اندونزي به فهم اين بي چيزي واقف بوده و قادرند كه اصل خلاء تقدس را نمادين كنند و اين كه خلاء دريچه اي است كه حضور الهي از طريق آن به نظم و جريان مادي وارد مي شود، حضوري كه آدمي را در طي سير خاكي يا اين جهاني اش دربرمي گيرد.

خلاء تاثير و نفوذ محيط كيهاني را كه بر آدمي غالب مي آيد، مي زدايد، چراكه هميشه و همه جا پرتو نور الهي حجاب ماده را از ميان برمي دارد. در اتاقي كه با مبلمان شلوغ نشده يا با نشستن بر فرشي كه طرحي سنتي دارد و با استفاده از الگوهاي اسليمي و فرم هاي استيليزه شده (stylized forms) بافته شده است يا ايستادن در مسجدي خالي كه با وجود سادگي اش ترسيم گر وحدت است چنانچه تزئين نيز شده باشد با وجود پر زر و زيور بودن بر اهميت تهي بودگي و خلاء تاكيد دارد و تصويرگر كثرت است در وحدت؛ با اين شرايط است كه تجربه معنوي خلاء از طريق هنر حاصل مي شود.

اهميت مثبت خلاء را مي توان در نقشي كه فضا در معماري و طراحي شهري ايفا مي كند، ديد. در معماري غربي، خواه دوره كلاسيك خواه قرون ميانه و يا دوره مدرن فضا با فرم هاي مثبتي مثل ساختمان و مجسمه تعيين مي شود. اين شيء است كه فضاي اطراف آن را مشخص مي كند و به فضا معنا و تعين مي بخشد. در معماري اسلامي فضا از معنايي مثبت برخوردار است. فضا به واسطه شيء مثبت تعيين نمي شود، بلكه از طريق غيبت و فقدان جسمانيت يا ماديت تعيين مي شود. اين نيز جنبه ديگري از خلاء است و اگر بخواهيم اصطلاح بهتري به كار بريم، مي توان آن را فضاي منفي (5) ناميد. از طريق بذل توجه به تعريفي كه در آثار كيهان شناسانه اسلامي از فضا يافت مي شود، مي توان به پيوند نزديك ميان هنر سنتي و كيهان شناسي پي برد. اين رابطه ما را قادر مي سازد كه به فهم مفهوم فضا در هنر و معماري اسلامي نائل شويم.(6)

در بسياري از مكاتب كيهان شناسي اسلامي عرش عليا فضاي زيرين را تعيين مي كند و به آن با عنوان آنچه فضا را تعيين و مرزبندي مي كند (محدوديت) اشاره مي شود. فضاي كيهان به جاي آن كه با چيز مثبتي نظير زمين يا سياره ها محدود شود، به وسيله نسبت سطح دروني اش با دورترين سپهر يا فلك تعريف مي شود. فضا به عبارتي بريده اي است از عالم كيهاني نامتناهي و بيشتر باتوجه به سطحي كه آن را احاطه كرده، فهميده مي شود تا براساس شيئي كه در آن محاط شده است. البته امكان تعريف هاي ديگري از فضا وجود دارد و بسيار بعيد است كه نويسندگان مسلمان در مورد تعريف واحدي از فضا متفق القول باشند. اما ديدگاه غالب همان است كه ذكر شد و اين دقيقا همان ديدگاهي است كه با هنر هماهنگ مي شود و در آن به كار گرفته مي شود.

در طراحي شهر و معماري اسلامي فضا به جاي استفاده از اشياي مثبت و انضمامي، دقيقا از همان شيوه سطح دروني فرم هاي احاطه گر استفاده مي شود. اين طراحي في نفسه منفي است و مستقيما با سمبل معنوي خلاء در ارتباط است. ديوارهاي داخلي باغ، فضاي باغ ايراني را تعيين مي كنند و هيچ چيز ديگري از قبيل ساختمان يا استخر در ميان نيست. به همين سبك و سياق اند، آن ديوارهايي كه ساختار فضاي بازار را در شهر سنتي تعيين مي كنند و به هنگام پياده روي در كوچه هاي باريك، فضا فضايي كه فاقد ماديت است و از اين روست كه با خلاء يكسان است به باريكه راهي شبيه است كه از ميان انبوه اشكال مادي مي گذرد و بنابراين به جان و روحي كه در ساير مكان ها احساس خفگي مي كند فرصت مي دهد تا درجهان تنفس كند. به همين خاطر است كه گسترش فضاي منفي كه غالبا در صحن مسجد، در فضاي تنگ و ترش بازار، خيابان هاي روباز، حياط هاي خانه هاي شخصي و فضاي تنگ و بسته كوي و برزن ها قابل مشاهده است، اهميت خاصي دارد. به همين دليل آن كسي كه تجربه كاملي از مفهوم فضا در كوچه هاي فيض يا بازار اصفهان دارد، چون ناگهان از اين فضا به صحن فراخ مسجد، خانه اي شخصي يا ميداني سنتي ساز وارد شود، احساسش هميشه با افزايش آگاهي از حضور الهي درآميخته مي شود. احساسي كه پيوسته و هميشه با تجربه شادي همراه است. اين بي دليل نيست كه واژه انبساط در فارسي و عربي هم معني است با شعف و شادي يا آن كه افزايش ايمان با تجربه معنوي در اسلام در نسبت و به پيروي از كلام قرآن انشراح صدر نام دارد(7). طراحان شهري و معماران اسلامي كه ماهرانه از فضاي منفي استفاده مي كنند پشت گرمي خود را از اهميت مثبت خلاء در آگاهي مذهبي اسلامي كسب مي كنند. بنابراين قادر خواهند بود فضايي خلق كنند كه در آن غيبت جسمانيت منجر به روحانيت و تامل مي شود. چنانچه در فضاي مسجدي بزرگ كه در همسايگي فضاي محصور و منفي بازار و كوچه هاي شهرهاي سنتي اسلامي قرار دارد، همان شعف و شادي روحاني حاصل مي شود كه در باغ به دست مي آيد. خلاء به واسطه شفاف ساختن مواد و آشكار كردن ناپايداري طبيعت در معماري و هنر اسلامي نقشي مثبت را ايفا مي كند و در عين حال فرم هاي مادي را آكنده و مملو از حضور الهي مي كند. از آن جا كه الوهيت در حصر و تعريف هيچ نژاد، هيچ فرم و يا جلوه انضمامي درنمي آيد آگاهي اسلامي براي هميشه به صورت مطلق و تعريف ناپذير باقي مي ماند. بنابراين از آن جا كه [اين] وجود به تمامه غني و سرشار در خويشتن خويش غنوده است، از منظر انساني كه در قلمرو جسمانيت زيست مي كند به مثابه واقعيتي متعالي و فراسوي ماديت لحاظ مي شود كه حضورش در جهان مادي را تنها مي توان به مدد يا از رهگذر خلاء دريافت كرد. از همين روست كه استفاده از خلاء در هنر اسلامي به همراه به كارگيري هندسه و گونه هاي ديگر نمادگرايي انتزاعي تنها راهي است كه مي توان از قبل آن در ابزار هنري و معماري وحدتي را نشان داد كه در آن واحد در هر جايي است و فراسوي هر چيز. بنابراين استفاده از خلاء در هنرهاي تجسمي با كاربرد سكوت در موسيقي و شعر بي ارتباط نيست. هنرهاي اسلامي وسيله اي مي شوند براي بيان آن معنويتي كه در قلب اسلام جاي گرفته است. وحدتي كه از باي بسم الله تا تاي تمت عين ايمان است چنانچه جناب صوفي شيخ محمود شبستري مي گويد:

يكي بين و يكي گوي و يكي دان

بدين ختم آمد اصل و فرع ايمان