با این که سالهاست آموزش ترکی آزربایجان در ایران ممنوع است و هنوز مردم آزربایجان(غربی،شرقی، اردبیل ،زنجان،قزوین،همدان،قسمت هایی از شمال و شمال شرقی و...)از ابتدایی ترین حق خود محروم هستند،ولی با این حال این قصور بیشتر متوجه خودمان است، چون با اینکه آموزش ترکی در مدارس و دانشگاه های کشور ممنوع است ولی خود ما نیز ظاهراًهیچ تمایلی برای یادگیری زبان مادری از خود نشان نمی دهیم .بسیاری به علت عدم شناخت از زبان ترکی و درک نکردن جایگاه آن در بین زبان های دنیا سهواً به یک دید دیگر به این زبان بزرگ نگاه می کنند.
دو مسأله اساسی در بین متکلمان ترکی در ایران، بیش از سایر موارد به چشم میخورد:
1.فراموشی و به کار نبردن اصل کلمه و جایگزینی کلمات بیگانه به جای آن
2.تغییر آهنگ و صدا در حروفات واژه ها
به خاطر به کار نبردن اصل نوشتار ترکی باستان، در هنگام تکلم محاوره ای، مشکلاتی همانند شماره ی 2 به وجود آمده است.
این که همه ی زیر شاخه های و یا شاخه های یک زبان باید به یک لهجه صحبت کنند غیر منطقی ست ولی دانستن اصل کلمه ضروری به نظر می رسد.
شاخه های زبان ترکی(تؤرکی):
1.یاقوت ها
2.چوواش ها
3.قیرقیز ها
4.قازاق ها
5.اویغورها(ترکان ترکستان شرقی).
6.ازبکها(أوزبکها)(ترکی جاغاتای نیز جزء این دسته محسوب می شود)
7.ترکمنها(تؤرکمن ها)
8.ترکان غازان،باشقرد(تؤرکان غازان،باشقورد)
9.ترکان شمال قفقاز(قوموق،نوقای)
10.ترکان غرب: آنادولی(ترکیه)، آزربایجان ،عراق و سوریه
11.ترکان کریمه
12.قاقاووزها یا کوک اوغوزها(ترکان مسیحی رومانی)
14.ترکان آلتای
15.ترکان خاکاس – آباقان
16.ترکان سویون یاتووا
17....
از بین این شاخه ها،زبانهای یاقوت و چوواش با سایر زبانهای و لهجه ها ی مختلف ترکی تفاوت زیادی دارد.چوواش،زبان ترکان اطراف رود وولگا یا ایدیل(به معنی نهر)است.و بقایای بلغارهای قدیم و محتملاً ترکان خزر را تشکیل می دهند.
هون یکی از قدیمیترین قبیله های ترک است و اکثر شاخه های ترکی از آن جدا شده اند..هون به دو دسته ی هون غربی و هون شرقی متمایز است.(البته این تقسیم بندی استاتیک است)
شاخه ای که ترکی آزربایجان در آن قرار دارد:
هون غربی ← گروه اوغوز ← نیم گروه اوغوز - سلجوق ← زیرشاخه ی آس یا همان آز یا همان آس َ ربایجان یا آزربایجان
شاخه ای که ترکی ترکمن در آن قرار دارد:
هون غربی ← گروه اوغوز← نیم گروه اوغوز - ترکمن ← ترکمن
شاخه ای که ترکی جاغاتای در آن قرار دارد:
هون غربی ← گروه اوغوز ← نیم گروه اوغوز - بلغار ← زیر شاخه ی أوزبک ← جاغاتای
نزدیک بودن زبانهای ترکی آزربایجان،آنادولی،جاغاتای و ترکمن دلیل بر همگروه بودن این جهار دسته می باشد.
(تقسیم بندی آ.باسکاکوف)
بر طبق این تقسیم بندی ترکان ایران از شاخه ی ترکان غرب(آزربایجان) و شاخه ی ترکان ترکمن(ترکمن ها) هستند.
پس اگر مواجه با تغییر تلفظ در تمامی مناطق آزربایجان میشویم. یک دلیل آن می تواند به فراموشی سپرده شدن اصل نوشتار زبان باشد.
زبان ترکی از لحاظ نسبی و نژادی جزو زبان های اوال- آلتائی،ویا به بیان صحیح تر،از گروه زبان های آلتائی است.زبان های اورال- آلتائیک به مجومه ی زبانهایی گفنه می شود که سخنگویان آنها از منطقه بین کوه های اورال و آلتای(در شمال ترکستان) ریشه گرفته و هر گروه در زمان های مختلف به نقاط مختلف مهاجرت کرده اند.این گروه زبانها شامل زبان های فنلاند،مجارستان،قبرس و...(اورالیک) و زبان های ترکی،مغولی،منچو،و تونقوز(زبان های آلتائیک)است. مؤسس این نظریه و مکتب یک افسر سوئدی به نام استرالنبرگ است.(برای کسب اطلاعات بیشتر به کتاب مطاله ی ساختار نحوی زبان ترکی از دیدگاه رده شناسی به نوشته ی حسین خوش باطن مراجعه کنید)
آنچه که ما بررسی خواهیم کرد زبان ترکی آذربایجان از گروه آلتائیک است که اکنون در کشور و خارج کشور 50 میلیون نفر به این زیر شاخه از زبان تکلم می کنند. این زبان دارای قدیمی ترین نسخه های خط ی است که تا به حال کشف شده من جمله خط اویغور،اینکه چرا الفبای زبان پرقدرت ترکی به همراه خود زبان تکامل نیافته است بحث خود را دارد،در واقع یکی از آخرین خط هایی که منحصر به خود ترکی بوده و مخترعان آن ترکان بوده اند همین خط اویغور بوده است،در پاسخ به این سؤال باید به چند مسأله دقت داشت،اول اینکه وجود خط قراردادی ست و مهم اصل زبان می باشد و خط تنها واسطه ای برای حفظ و توسعه ی زبان می باشد،دوم اینکه در طی دو هزاره ی اخیر هجوم های بیگانه گان از چهار سوی به سرزمین ها،از بین بردن آثار مکتوب ترکی،گاها تحمیل زبان(که چندان موفقیت آمیز نبوده و تنها صور قراردادی زبان یعنی خط به کار گرفته شده است)و بیشتر تداخل طبیعی زبان ها و در نتیجه قراردادهای نوشتاری به طور طبیعی که از همسایه بودن ممالک نشأت می گیرد و غیره.. دلیل بر توسعه نیافتن صور قراردادی نوشتاری ترکی شده است،هجوم اعراب و روی به آوردن اسلام سرزمین آزربایجان و باطبع استفاده از نوشتارعربی تا به امروز نیز از نتایج و عواقب موارد فوق می باشد،آنچه که مسلم است در تمامی این اشغال ها اصل زبان ترکی آزربایجان حفظ شده است و توسعه ی این زبان در خط های عربی،لاتین و سیریللیک صورت گرفته است،هم اکنون ایده آل ترین قرارداد برای ترکی لاتین می باشد و ما نیز به علت عدم پوشش زبان ترکی با خط عربی مجبوریم همزمان از نوشتار فعلی ترکی یعنی لاتین نیز استفاده کنیم.
