اشیاء نمادین عاشورا

[Alborz Rad]

قبه و پنجه

قبه بر آمدگی هر چیز را گویند.(برهان) بارگاه بنای گرد برآورده. هر بنای بلند و گرد.

در ساخت قبه‌ها فقط از فلز برنج استفاده می‌شود و معمولاً در سر پرچمها و یا خیمه‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. روش ساخت قبه‌ها درست شبیه به روش ساخت جام می‌باشد.

پنجه

گاسپاردروویل در سفرنامه اش مینویسد:

در عهد فتحعلیشاه بیرقهای بزرگ، سرخ و بالای آن دستی از نقره می‌باشد که دست علی است. بیرقهای کوچک کبود و بالای آن نیزه زرینی است.

کسانی که تا کنون در مراسم عزاداری ماه محرم شرکت جسته اند، یقیناً پنجه‌های فلزی را که در انتهای بیرقهای مختلف و به اندازه‌های متفاوت نصب شده است مشاهده کرده اند.

از اسطوره‌ها و نشانه‌هایی که شیعیان را با واقعه کربلا در ایام ماه محرم پیوند می‌دهد مشاهده پنجه می‌باشد که بنا به گفته آگاهان مذهبی، آن را سمبل دو دست بریده ابوالفضل می‌دانند که در راه یاری حسین پسر علی دو دستش را تقدیم حق کرد، بنا به قول دیگری آن را نشانه پنج تن آل عبا نیز می‌دانند که همان خاندان محمد پسر عبدالله می‌باشند(شامل: محمد پسر عبدالله، علی پسر ابوطالب، فاطمه دختر محمّد، حسن پسر علي و حسین پسر علي) البته این پنجه رااز فلز می‌سازند و غالباً جنس آن از فلز برنج و یا مس می‌باشد که برای براق کردن آن از آب نیکل استفاده می‌کنند.

پنجه کامل از سه قسمت تشکیل یافته است:

1_ پنجه 2_ اژدها 3_ پایه

 

[Alborz Rad]

زنجیر

یکی دیگر از ابزارها و وسایلی که در مراسم عاشورا مورد استفاده قرار می‌گیرد زنجیر است. زنجیر تشکیل شده است از مجموعه‌ای از حلقه‌های فلزی شبیه به خوشه انگور که به دسته‌ای چوبی منتهی می‌شود و در مراسم عاشورا و یا بعضی سوگواریهای خاص، گروهی معروف به زنجیر زن با وارد آوردن ضربه بر دو طرف کتف و بعضی اوقات بر سر از آن استفاده می‌کنند.

زنجیر را به تناسب سن افراد در اندازه‌های مختلف می‌سازند. زنجیر از چند رشته زنجیر که به صورت حلقه‌های بیضی مانند به هم متصل شده تشکیل شده است. هر چه اندازه حلقه زنجیر ریزتر باشد مرغوبیت آن بیشتر است.

بیشترین رشته زنجیر که مخصوص افراد بزرگسال می‌باشد به تعداد ده می‌باشد. یک رشته زنجیر، متشکل از سه یا چهار عدد حلقه زنجیر است که در انتهای حلقه چهارم زنجیر دو حلقه مجزا از هم قرار گرفته و باز در انتهای هر رشته دو تایی دو حلقه زنجیر اضافه شده است.

به همین ترتیب ادامه پیدا می‌کند تا حدودی ارتفاع زنجیر بین 15 تا 20 سانتیمتر می‌رسد. این اضافه شدن، شبیه شاخه درخت که هر چه به طرف نوک می‌رسد اندازه شاخه‌ها کوتاه ولی تعداد شاخه‌های آن زیاد می‌باشد. وزن زنجیرها از 200 گرم تا یک کیلوگرم برآورد می‌شود.

 

[Alborz Rad]

ظروف آبخوری، سقاخانه ها

مراسم و شعائر مربوط به آب که جوهر حیات است، متعدد می‌باشد و در این میان به ویژه باید (سقاخانه) را در نظر داشت. سقا خانه محلی است که به یاد امام حسین(ع) و خانواده تشنه لبش که درصحرای کربلا آب را از آنها مضایقه کردند، در مسیر بازار یا مسجد و یا در طول خیابان وقف می‌شود تا آب در دسترس مردم قرار گیرد.

سقاخانه‌ها غالباً به طور زیبایی از فلز یا سنگ ساخته شده‌اند و دارای شکلی مدورند و گنبدها و مناره‌هایی دارند که نمادی از قبر امام حسین(ع) درکربلا می‌باشند. دستی که در بالای مخزن آب وجود دارد اشاره به عباس دارد که دستهایش را هنگام تلاش برای رسیدن به شریعه فرات و آوردن آب برای امام حسین(ع) و خانواده اش قطع کردند. این دست نیز به پنج انگشتی که نماد(پنج تن) یا پنج قدیس مسلمانان شیعه هستند مربوط می‌شود که آنها عبارت‌اند از پیغمبر اسلام، فاطمه، علی و دو فرزندش حسن و حسین(ع).

یکی از چیزهایی که تکایا بدان مجهز می‌شد، (سقا خانه) بود که به یاد تشنگی شهیدان کربلا از آن آب می‌نوشیدند و اگر بانی به هزینه خود آن را می‌ساخت سفارش می‌کرد که در کنار مقبره اش به بنا اضافه کنند.

نمونه ابتدائی سقاخانه تکیه، منبع آبی بود از آن گونه که در استر آباد وجود داشت، که به گزارش ماسه(1798) م، شیعیان بر آن نوشته بودند: بنوش آب و شمر بدبخت و یزید نجس را لعنت کن

 

[Alborz Rad]

جام چهل‌کلید

جام چهل کلید جام تفال و غیب گویی نیز نامیده شده است. این گونه جام برنجی که در سده 15_16 میلادی با نقوش و زمینه مشکی با دست کنده کاری می‌شد، در دوران پیش از سلسله صفویه وجود نداشت و ظاهراً پس از روی کار آمدن خاندان صفوی برای تفال و طالع بینی مورد استفاده غیب گویان و فالگیران قرار می‌گرفت. بر لبه باریک جام، سوراخ ریزی وجود داشت که چهل قطعه کوچک و باریک مستطیل شکل برنجی، منقش به کلمات (بسم الله الرحمن الرحیم) در بندی به صورت کلاف در این سوراخ قرار می‌گرفت. لبه سطح خارجی جام با نام چهارده معصوم(ع) به خط ثلث به صورت هشت کتیبه مجزا از یکدیگر که به وسیله سه خط موازی از سطح زیرین مجزا شده نقش بسته بود، بعلاوه هشت دایره کوچک مزین به خطوط اسلیمی، این کتیبه‌ها را از هم جدا ساخته. زمینه خارجی ظرف با اعداد و حروف سحر آمیز و طلسماتی که بر اسرار آن تنها ساحران و فالگیران آشنایی داشتند پوشیده شده و در میان هشت کتیبه مستطیلی شکل که در بین هشت دایره ترسیم شده(دعای نادعلی) به شرح زیر به خط نستعلیق نقش شده بود:

نادعلیاً مظهر العجایب تجده عونالک فی النوائب

کل هم و غم سینجلی بولایتک یا علی یاعلی یاعلی

نصرمن الله و فتح قریب و بشر المومنین

یا محمد یاعلی خیرالبشر یاالله یا رحمن

برسطح 8 دایره بزرگ‌تر که برجدار خارجی خام نقش شده، سوره‌های فلق، اخلاص، الکافرون و بقره با خط نسخ کنده کاری و با شعارهای تشیع در مدح محمد وعلی به صورتی زیبا کنده کاری شده است. جام بر پایه‌ای مدور و باریکی قرار گرفته که روی آن با نقوشی هندسی پوشانیده اند.

از این جام غیب گویان و فالگیران در دوران صفویه در تفال و پیش گویی و اختیار وقت خوب و استخراج طالع و گشودن بخت و امثال آن استفاده کرده اند. نمونه این نوع جام که در پنج سده پیش در غرب ایران می‌ساختند و تصویر آن در جای خود آورده شده در موزه ویکتوریا آلبرت در لندن نگاهداری می‌شود.

 

[Alborz Rad]

کاسه‌های آبخوری

حدود 18 تا 20 سال پیش کاسه های آبخوری به صورت یک پنجه که در داخل آن نصب بود و چهل کلید نیز معمولاً به آن اتصال داشت مورد استفاده قرار می‌گرفت.

جنس: این ظروف غالباً از برنج ساخته شده است و به علت داشتن این کلیدها معمولا" (چهل کلید) به آنها گفته می‌شد، همچنین به آنها جام یاتاس نیز میگفته اند.


نقوش و خطوط

در گذشته در داخل ظروف آیه الکرسی و آیه‌های قرآنی نوشته می‌شد، ولی به علت اینکه این ظروف گاهی به زمین می‌افتاد و یا دست ناپاک و کثیف داخل آن می‌خورد، امروزه تنها مدح علی داخل آن نوشته می‌شود.

در گذشته این خطوط به صورت قلمزنی روی ظروف منعکس بود، ولی امروزه به صورت پرسی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

اعتقادات عامه در مورد چهل کلید در گذشته بر این بود که چون زائو دچار ترس می‌شود بنابراین با این کاسه‌هایی که داخل آن چهل کلید داشت یکبار آب می‌ریختند که جای چهل بار را می‌گرفت.

نقوش مورد استفاده بر روی جامها

در گذشته از آیه الکرسی و آیه‌های قرآنی و اسامی ائمه استفاده می‌کردند ولی امروزه به دلیل این که ممکن است ظرف به زمین بیفتد و یا دست ناپاک و کثیف به آن برسد، معمولاً از اشعار یا مدایح علی (ع) استفاده می‌شود و در گوشه‌ای از آن، طلسم نیز قرار می‌دهند که علت آن مشخص نیست و معمولاً اعدادی که در آن قرار می‌دهند از هر طرف جمعش باید عدد 15 بشود.

 

[Alborz Rad]

لوحه‌های دعا. زیارت عاشورا

در موزه آستان قدس رضوی نمونه‌هایی از زیارتنامه مختلف نگهداری می‌شود که عبارت‌اند از:

زیارتنامه مشبک فولادی. اصفهان. 1264 ه .ق. ایران، آستان قدس رضوی. اداره موزه ها(موزه مرکزی).

زیارتنامه سیدالشهداء روی چوب. قرن13 ه .ق. موزه آستان قدس رضوی.

زیارتنامه دو روی برنجی (زیارت وارث) 1258 ه .ق موزه آستان قدس رضوی.

زیارتنامه فولادی زرکوب. اوایل قرن14 ه .ق. موزه آستان قدس رضوی.

همچنین در موزه هنرهای تزیینی تهران نیز زیارتنامه حضرت سیدالشهداء به خط نسخ نگهداری می‌شود. این قطعه خط نسخ به خط احمد نیریزی درسده12 ه .ق. نگاشته شده است.


] سنج

سنج یا ضنج, ساز کوبی مرکب از دو صفحه یا سینی مدور برنجی و هم اندازه که در وسط آنها قسمت فرو رفته نعلبکی مانندی وجود دارد. صفحات بعضی از انواع قدیمی آن که ممکن است مسطح یا پیاله‌ای شکل باشد, از سازهای باستانی بوده و اصلاً از مشرق زمین است که نزد مصریها و عاشوریها رواج داشته است. کاربرد سنج مخصوصاً تنظیم ریتم موسیقی و رقص است. این ساز را به طرق گوناگون می‌نوازند که معمول‌ترین آنها یکی برهم کوبیدن آرام سینی‌ها توام بالرزاندن و لغزاندن یکی بر دیگری است و طریق دیگر به صدا در آوردن یکی از سینی‌ها به کمک کوبه طبل یا تمبال است. طنین سنج آمرانه و پر قدرت می‌باشد.

 

[Alborz Rad]

نخل

حجله مانندی است که از چوب می‌سازند و با انواع شالهای ابریشمی رنگا رنگ و پارچه‌های قیمتی وآیینه و چراغ و غیره آن را آرایش می‌دهند و به گل و سبزه می‌آرایند و در روز عاشورا آن را به محلی که مراسم روضه خوانی و تعزیه برپاست می‌برند. بزرگی و سنگینی این نخلها گاهی به اندازه‌ای است که چندین نفر مرد قوی باید تا آن را از زمین بردارند و بردوش گیرند و حمل کنند و در معنای نخل گفته اند:

تابوت بزرگ وبلندی است که بر آن خنجر و شمشیر و پارچه‌های قیمتی و چندین آیینه بسته شده و در روز عاشورا به عنوان تابوت امام حسین حرکت داده می‌شود و چون شبیه به درخت خرما ساخته می‌شود نخل گفته شده .(فرهنگ نظام)